Dị ứng rượu và không dung nạp rượu: Cơ chế, biểu hiện lâm sàng, chẩn đoán và xử trí

1. Khái niệm và phân biệt dị ứng rượu với không dung nạp rượu

Dị ứng rượu là một tình trạng hiếm gặp, trong đó hệ miễn dịch phản ứng bất thường với một hoặc nhiều thành phần có trong đồ uống chứa cồn. Khi tiếp xúc, cơ thể xem rượu hoặc thành phần đi kèm như một kháng nguyên ngoại lai và kích hoạt quá trình sinh kháng thể, dẫn đến phản ứng dị ứng.

Trái lại, không dung nạp rượu là tình trạng thường gặp hơn, không có liên quan đến đáp ứng miễn dịch. Nguyên nhân chủ yếu do thiếu hụt hoặc giảm hoạt tính các enzym chuyển hóa rượu, đặc biệt là alcohol dehydrogenase (ADH) và aldehyde dehydrogenase (ALDH) – các enzym tham gia vào quá trình oxy hóa ethanol và acetaldehyde. Tích tụ acetaldehyde trong máu là nguyên nhân gây ra các triệu chứng không dung nạp rượu.

2. Triệu chứng lâm sàng

• Dị ứng rượu:
  Các triệu chứng thường xuất hiện nhanh chóng sau khi tiếp xúc với một lượng nhỏ rượu (khoảng 10 ml ethanol), bao gồm:

  • Phát ban, nổi mề đay;

  • Khó thở, thở rít;

  • Co thắt dạ dày, đau bụng dữ dội;

  • Ngất, tụt huyết áp;

  • Phản vệ (sốc phản vệ): Có thể đe dọa tính mạng, biểu hiện với mạch nhanh yếu, khó thở, buồn nôn, nôn, hạ huyết áp và cần được xử trí cấp cứu ngay lập tức.

• Không dung nạp rượu:
  Các triệu chứng có thể xuất hiện sau khi uống lượng rượu nhỏ đến trung bình và không có liên quan đến cơ chế miễn dịch. Biểu hiện thường gặp:

  • Đỏ bừng mặt;

  • Nóng bừng;

  • Nhức đầu, chóng mặt;

  • Đau bụng, tiêu chảy, buồn nôn, nôn;

  • Tăng nhịp tim (đánh trống ngực);

  • Nghẹt mũi, khó thở;

  • Hạ huyết áp;

  • Nếu có hen phế quản, triệu chứng có thể nặng hơn.

3. Tác nhân gây dị ứng trong đồ uống có cồn

Phản ứng dị ứng có thể xuất phát từ các thành phần phụ trong đồ uống có cồn chứ không phải từ ethanol. Một số dị nguyên phổ biến gồm:

• Ngũ cốc (lúa mạch, lúa mì, lúa mạch đen – trong bia, whisky);

• Men bia, hoa bia;

• Sulfite, sodium metabisulfite (chất bảo quản trong rượu vang);

• Protein trứng (sử dụng trong quá trình lọc rượu vang);

• Protein hải sản (trong một số loại cocktail hoặc rượu trộn);

• Histamine (cao trong rượu vang đỏ);

• Quả nho (dị nguyên phổ biến trong rượu vang).

Rượu vang đỏ được xem là loại đồ uống có khả năng gây phản ứng cao nhất do hàm lượng histamine và sulfite cao.

4. Yếu tố nguy cơ

Các yếu tố có thể làm tăng nguy cơ dị ứng hoặc không dung nạp rượu bao gồm:

• Chủng tộc châu Á (có tỷ lệ thiếu hụt enzym ALDH cao);

• Tiền sử hen phế quản, viêm mũi dị ứng hoặc dị ứng thực phẩm;

• Tiền căn dị ứng với ngũ cốc hoặc phấn hoa;

• Bệnh lý ác tính như lymphoma Hodgkin;

• Sử dụng thuốc (cần hỏi ý kiến bác sĩ về tương tác với rượu).

5. Chẩn đoán

Chẩn đoán dị ứng rượu cần phân biệt rõ với không dung nạp rượu và bao gồm các bước sau:

• Khai thác tiền sử cá nhân và gia đình: Dị ứng và không dung nạp rượu có thể có yếu tố di truyền;

• Khám lâm sàng: Đánh giá triệu chứng xuất hiện sau khi tiếp xúc;

• Test lẩy da (Skin Prick Test): Kiểm tra phản ứng với các dị nguyên có trong đồ uống chứa cồn;

• Xét nghiệm huyết thanh học: IgE đặc hiệu;

• Test loại trừ và thử lại: Ngừng hoàn toàn việc sử dụng rượu, sau đó thử lại với từng loại rượu riêng biệt dưới sự giám sát y tế.

6. Điều trị và dự phòng

• Nguyên tắc điều trị chính: Tránh hoàn toàn các loại đồ uống chứa cồn, đặc biệt là loại đã xác định gây phản ứng.

• Trong trường hợp phản ứng dị ứng nhẹ, có thể sử dụng thuốc kháng histamine;

• Phản vệ: Là tình trạng cấp cứu cần xử trí ngay bằng:

  • Nằm đầu thấp, chân cao;

  • Tiêm epinephrine (adrenaline) càng sớm càng tốt;

  • Gọi cấp cứu và theo dõi tại cơ sở y tế.

7. Khuyến cáo

• Người có tiền sử dị ứng hoặc không dung nạp rượu nên tránh dùng rượu, đặc biệt là rượu vang đỏ, bia và rượu whisky.

• Khi sử dụng thuốc hoặc điều trị bệnh lý nền, cần trao đổi với bác sĩ về việc dùng rượu để tránh các tương tác bất lợi.

• Cần nâng cao nhận thức cộng đồng về các phản ứng liên quan đến đồ uống có cồn để phát hiện sớm và xử trí kịp thời.