Khô mắt sau phẫu thuật đục thủy tinh thể: Cơ chế bệnh sinh, chẩn đoán và điều trị

1. Giới thiệu

Khô mắt là một biến chứng thường gặp sau phẫu thuật đục thủy tinh thể, có thể ảnh hưởng đến chất lượng thị giác và sự thoải mái của người bệnh trong giai đoạn hậu phẫu. Tình trạng này chủ yếu do rối loạn màng phim nước mắt gây ra, có thể khởi phát de novo hoặc làm trầm trọng thêm bệnh lý khô mắt có sẵn trước phẫu thuật. Mức độ nghiêm trọng của khô mắt phụ thuộc vào kỹ thuật phẫu thuật được áp dụng, tiền sử bệnh lý của bệnh nhân, cũng như các yếu tố môi trường và chăm sóc hậu phẫu.

2. Cơ chế bệnh sinh và yếu tố nguy cơ

Theo tổng hợp từ các nghiên cứu, bao gồm một nghiên cứu năm 2019, các cơ chế chính gây ra khô mắt sau phẫu thuật đục thủy tinh thể bao gồm:

• Rối loạn cấu trúc bề mặt nhãn cầu: Vết rạch phẫu thuật gây phá vỡ tính toàn vẹn biểu mô giác mạc, tạo bề mặt không đều, làm mất ổn định lớp nước mắt.

• Giảm tiết nước mắt: Do tổn thương các tuyến lệ phụ trợ hoặc giảm phản xạ tiết lệ.

• Giảm tiết mucin: Làm suy giảm lớp màng nhầy, dẫn đến mất cân bằng phim nước mắt.

• Viêm bề mặt nhãn cầu: Gây ra bởi ánh sáng từ đèn soi vi phẫu hoặc do thao tác phẫu thuật.

• Sử dụng kéo dài thuốc nhỏ mắt chứa chất bảo quản: Như kháng sinh hoặc corticosteroid, gây độc tế bào bề mặt mắt.

Ngoài ra, loại phẫu thuật cũng ảnh hưởng đến mức độ nghiêm trọng của khô mắt. Trong một nghiên cứu trên 96 bệnh nhân, tỷ lệ khô mắt sau phẫu thuật cao hơn ở nhóm mổ SICS (small incision cataract surgery – phẫu thuật rạch nhỏ bằng tay) so với nhóm phẫu thuật bằng phương pháp phacoemulsification. Cụ thể, 53% bệnh nhân nhóm SICS có biểu hiện khô mắt sau 1 tuần so với 22% ở nhóm phaco, và các triệu chứng cũng nghiêm trọng hơn trong nhóm SICS.

3. Triệu chứng lâm sàng

Các biểu hiện của khô mắt sau phẫu thuật đục thủy tinh thể có thể bao gồm:

• Cảm giác nóng rát, châm chích, kích ứng

• Đỏ mắt

• Cảm giác cộm, như có dị vật

• Tăng tiết nhầy quanh mắt

• Nhìn mờ, nhất là khi đọc

• Tăng nhạy cảm ánh sáng

• Đau khi đeo kính áp tròng

• Cần sử dụng nước mắt nhân tạo thường xuyên

Trong một số trường hợp, bệnh nhân có thể xuất hiện hiện tượng chảy nước mắt phản xạ (epiphora) – do khô mắt kích thích tiết lệ quá mức nhưng không bù được các lớp phim nước mắt cần thiết.

4. Tiên lượng và thời gian phục hồi

Khô mắt sau phẫu thuật đục thủy tinh thể thường có tiến triển tạm thời và có thể cải thiện trong vài tuần đến vài tháng nếu được điều trị đúng cách. Tuy nhiên, ở các bệnh nhân có tiền sử khô mắt mạn tính, tình trạng này có thể kéo dài và cần điều trị duy trì lâu dài. Tiên lượng phục hồi phụ thuộc vào mức độ tổn thương bề mặt nhãn cầu, tình trạng tuyến lệ, và mức độ tuân thủ điều trị.

5. Phòng ngừa

Một số biện pháp dự phòng khô mắt được khuyến cáo trong thực hành lâm sàng bao gồm:

• Điều trị dự phòng bằng thuốc nhỏ mắt cyclosporine 0,05% trước và sau phẫu thuật: Theo nghiên cứu năm 2018, việc sử dụng cyclosporine giúp giảm viêm, cải thiện ổn định phim nước mắt, tăng sự hài lòng hậu phẫu.

• Kỹ thuật phẫu thuật hợp lý:

  • Sử dụng kính hiển vi có bộ lọc ánh sáng và hạn chế thời gian tiếp xúc ánh sáng

  • Giữ ẩm giác mạc liên tục trong phẫu thuật

  • Hạn chế thao tác mạnh tay trên mô bề mặt

• Tư vấn và sàng lọc nguy cơ trước mổ: Đặc biệt ở bệnh nhân lớn tuổi, phụ nữ sau mãn kinh, người có bệnh lý tự miễn hoặc sử dụng thuốc có ảnh hưởng đến tiết lệ.

6. Điều trị

6.1. Điều trị nội khoa

• Nước mắt nhân tạo không chất bảo quản: là lựa chọn đầu tay cho trường hợp khô mắt nhẹ đến trung bình.

• Thuốc kháng viêm tại chỗ:

  • Cyclosporine 0,05% nhỏ mắt ngày 2 lần – cải thiện chất lượng và số lượng nước mắt.

  • Lifitegrast (nếu có) – ức chế tương tác LFA-1/ICAM-1, cải thiện viêm nhãn cầu.

• Omega-3 đường uống: một số nghiên cứu cho thấy hiệu quả hỗ trợ trong việc cải thiện phim nước mắt và giảm viêm.

• Gel hoặc thuốc mỡ giữ ẩm ban đêm nếu khô mắt xảy ra chủ yếu vào sáng sớm.

6.2. Can thiệp không dùng thuốc

• Bảo vệ mắt khỏi tác nhân làm khô:

  • Tránh khói thuốc, gió mạnh, ánh nắng

  • Đeo kính râm khi ra ngoài trời

  • Tránh máy sấy tóc, điều hòa trực tiếp

• Tối ưu hóa sinh hoạt:

  • Ngủ đủ 7–8 giờ mỗi đêm

  • Uống đủ nước (khoảng 2 lít/ngày)

  • Nghỉ mắt và chớp mắt thường xuyên khi dùng máy tính, điện thoại

• Tăng độ ẩm môi trường:

  • Sử dụng máy tạo ẩm hoặc đặt khay nước gần nguồn nhiệt

7. Khi nào cần thăm khám chuyên khoa?

Bệnh nhân sau phẫu thuật đục thủy tinh thể cần tái khám ngay nếu có:

• Triệu chứng khô mắt không cải thiện sau 1–2 tuần điều trị

• Đau nhức mắt tăng dần, nhìn mờ, sợ ánh sáng nhiều

• Tiền sử viêm kết – giác mạc mạn tính, bệnh Sjögren hoặc lupus

• Có chỉ định đánh giá tuyến lệ hoặc xét nghiệm chuyên sâu

8. Kết luận

Khô mắt là biến chứng phổ biến nhưng thường tạm thời sau phẫu thuật đục thủy tinh thể, xuất phát từ tổn thương phim nước mắt và viêm bề mặt nhãn cầu. Việc lựa chọn kỹ thuật phẫu thuật phù hợp, dự phòng bằng thuốc kháng viêm, điều chỉnh lối sống và dùng nước mắt nhân tạo đúng cách có thể giúp giảm đáng kể triệu chứng và cải thiện chất lượng sống sau mổ. Đối với những trường hợp dai dẳng hoặc khô mắt nền trước phẫu thuật, cần theo dõi và phối hợp điều trị chuyên khoa mắt lâu dài.