Rối loạn nhân cách chống đối xã hội (Antisocial Personality Disorder – ASPD)

1. Khái quát

Rối loạn nhân cách chống đối xã hội (ASPD) là một rối loạn tâm thần đặc trưng bởi kiểu hành vi vi phạm các chuẩn mực xã hội, đạo đức và pháp luật, kèm theo sự thiếu đồng cảm, vô trách nhiệm và không cảm thấy tội lỗi với hành vi của mình. Trong văn hóa đại chúng, thuật ngữ “sociopath” thường được sử dụng để mô tả những người mắc ASPD, tuy nhiên khái niệm này mang tính đại chúng và không phản ánh đầy đủ bản chất lâm sàng của rối loạn này.

Theo Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ (APA), không phải tất cả những người mắc ASPD đều có hành vi bạo lực hay phạm tội nghiêm trọng, mặc dù tỷ lệ ASPD ở nhóm đối tượng phạm pháp bạo lực trong hệ thống tư pháp hình sự là rất cao.

2. Dịch tễ học

Theo Viện Sức khỏe Tâm thần Quốc gia Hoa Kỳ (NIMH), ước tính có khoảng 3,6–4,3% dân số trưởng thành Hoa Kỳ được chẩn đoán ASPD. Tỷ lệ chung của rối loạn nhân cách nói chung là khoảng 9%. Nam giới có nguy cơ mắc ASPD cao hơn đáng kể so với nữ giới. Tại Việt Nam, hiện chưa có dữ liệu dịch tễ học chính thức.

3. Đặc điểm lâm sàng

3.1. Dấu hiệu đặc trưng

• Thiếu đồng cảm, coi thường cảm xúc và quyền lợi của người khác

• Vi phạm pháp luật và chuẩn mực xã hội

• Hành vi nói dối, thao túng người khác để đạt mục đích

• Thiếu hối hận hoặc cảm giác tội lỗi sau hành vi gây hại

• Hành động bốc đồng, hung hăng, dễ kích động

3.2. Triệu chứng khởi phát sớm

ASPD thường có khởi phát sớm từ thời thơ ấu hoặc tuổi vị thành niên dưới dạng:

• Hành vi tàn ác với động vật

• Phóng hỏa có chủ ý

• Trộm cắp, phá hoại, bắt nạt

• Vi phạm nội quy, kỷ luật thường xuyên

• Gặp khó khăn trong thiết lập và duy trì mối quan hệ

Theo DSM-IV, chẩn đoán ASPD yêu cầu khởi phát rối loạn hành vi trước 15 tuổi và chẩn đoán chính thức sau 18 tuổi.

4. Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

ASPD là rối loạn tâm thần có cơ chế bệnh sinh phức tạp, liên quan đến cả yếu tố di truyền và môi trường:

• Yếu tố di truyền: có người thân mắc ASPD, rối loạn sử dụng chất hoặc rối loạn tâm thần

• Tiền sử sang chấn thời thơ ấu: bị lạm dụng, bỏ bê, sống trong môi trường gia đình bất hòa

• Môi trường kinh tế – xã hội bất lợi

• Tổn thương chức năng não trước trán, làm giảm khả năng kiểm soát hành vi, xử lý cảm xúc

5. Chẩn đoán

Hiện tại, không có xét nghiệm cận lâm sàng đặc hiệu nào có thể chẩn đoán ASPD. Chẩn đoán dựa trên tiêu chuẩn lâm sàng trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần DSM-5.

Tiêu chuẩn DSM-5:

• Có mẫu hành vi xâm hại và coi thường quyền lợi người khác từ 15 tuổi, thể hiện qua ít nhất 3 trong số các hành vi:

  • Vi phạm pháp luật

  • Dối trá, gian dối

  • Bốc đồng, không lập kế hoạch trước

  • Dễ cáu giận, gây gổ

  • Thiếu trách nhiệm dai dẳng

  • Thiếu ăn năn hối lỗi

• Tuổi ≥18 và có bằng chứng rối loạn hành vi trước 15 tuổi

• Hành vi không do các rối loạn khác như tâm thần phân liệt, rối loạn lưỡng cực

6. Các phương pháp đánh giá

• Phỏng vấn lâm sàng có cấu trúc (Structured Clinical Interview for DSM Disorders – SCID)

• Bảng câu hỏi tự báo (ví dụ: Hare Psychopathy Checklist), tuy nhiên không thay thế chẩn đoán y khoa

• Các bài kiểm tra trực tuyến chỉ mang tính giáo dục, không có giá trị chẩn đoán

7. Diễn tiến và tiên lượng

• ASPD là một rối loạn nhân cách kéo dài suốt đời và thường khó điều trị.

• Đỉnh điểm triệu chứng thường xảy ra vào cuối tuổi vị thành niên và đầu tuổi trưởng thành.

• Một số cá nhân có thể giảm mức độ hung hăng hoặc vi phạm pháp luật khi bước vào tuổi trung niên (>40 tuổi), nhưng vẫn duy trì các đặc điểm nhân cách cơ bản.

8. Điều trị

8.1. Khó khăn trong điều trị

• Đa số người bệnh không tự nguyện điều trị, thiếu động cơ thay đổi.

• Can thiệp thường chỉ được thực hiện khi có can thiệp pháp lý hoặc các rối loạn tâm thần đi kèm.

8.2. Các phương pháp điều trị

• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT): tăng cường nhận thức về hành vi sai lệch và kiểm soát xung động.

• Can thiệp hành vi qua củng cố tích cực: phần thưởng cho hành vi phù hợp, hình phạt cho hành vi lệch chuẩn.

• Điều trị rối loạn đi kèm: nghiện chất, rối loạn khí sắc, rối loạn lo âu.

9. Biến chứng và hệ quả xã hội

• Tỷ lệ phạm pháp và tái phạm cao, đặc biệt là bạo lực.

• Tăng nguy cơ tự tử, tử vong do hành vi nguy cơ hoặc tai nạn.

• Tỷ lệ cao lạm dụng rượu, ma túy và các chất kích thích.

• Suy giảm chức năng xã hội, khó giữ việc, dễ ly hôn, phụ thuộc tài chính.

• Nguy cơ cao mắc các bệnh lý mạn tính: bệnh tim mạch, gan, khớp, rối loạn tiêu hóa.

10. Các rối loạn tâm thần kèm theo

• Trầm cảm

• Rối loạn lo âu

• Rối loạn lưỡng cực

• Rối loạn nhân cách khác (như rối loạn nhân cách ranh giới)

• Rối loạn tâm thần liên quan đến stress (PTSD)

• Tăng nguy cơ loạn thần ngắn và rối loạn tâm thần có liên quan

11. Phòng ngừa

Hiện chưa có biện pháp phòng ngừa đặc hiệu cho ASPD. Tuy nhiên:

• Can thiệp sớm vào rối loạn hành vi ở trẻ em

• Cải thiện môi trường xã hội – gia đình: giảm nghèo đói, bạo lực, lạm dụng

• Tăng cường chương trình giáo dục hành vi ở trẻ có nguy cơ cao

Có thể giúp giảm mức độ nghiêm trọng và hạn chế hệ quả lâu dài của rối loạn này.

12. Kết luận

Rối loạn nhân cách chống đối xã hội là một rối loạn nhân cách mạn tính, có ảnh hưởng nghiêm trọng đến hành vi, quan hệ xã hội và chất lượng cuộc sống. Việc nhận diện sớm, đánh giá toàn diện và can thiệp đa chiều là cần thiết để làm giảm tác động tiêu cực của rối loạn này đối với cá nhân, gia đình và cộng đồng.