Tầm quan trọng của giấc ngủ đối với sức khỏe não bộ và nguy cơ sa sút trí tuệ

1. Giấc ngủ và mối liên hệ với bệnh Alzheimer

Giấc ngủ đóng vai trò thiết yếu trong duy trì sức khỏe thể chất, tinh thần và đặc biệt là chức năng não bộ. Trong những năm gần đây, mối liên hệ giữa chất lượng giấc ngủ và nguy cơ sa sút trí tuệ, bao gồm bệnh Alzheimer, đã thu hút sự quan tâm đáng kể từ cộng đồng nghiên cứu y học. Mặc dù cơ chế chính xác vẫn đang được làm rõ, ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy giấc ngủ không đủ hoặc chất lượng kém có thể góp phần vào sự tiến triển của bệnh lý thoái hóa thần kinh.

2. Giấc ngủ và chức năng não bộ

Các chức năng thần kinh quan trọng được thực hiện trong khi ngủ bao gồm:

• Củng cố trí nhớ: Giấc ngủ hỗ trợ quá trình hình thành và lưu giữ ký ức.

• Điều hòa cảm xúc: Giúp xử lý và điều tiết các trải nghiệm tâm lý.

• Thanh lọc độc tố thần kinh: Trong giấc ngủ sâu, hệ thống glymphatic loại bỏ các chất thải như beta-amyloid – một trong những dấu ấn sinh học đặc trưng của bệnh Alzheimer.

• Phục hồi thần kinh: Tạo điều kiện cho não "sửa chữa" các tổn thương vi mô do hoạt động hàng ngày.

Thiếu ngủ mạn tính hoặc giấc ngủ gián đoạn có thể làm rối loạn các chức năng này, gây viêm thần kinh và ảnh hưởng tiêu cực đến chức năng nhận thức lâu dài.

3. Tác động của rối loạn giấc ngủ đến nguy cơ sa sút trí tuệ

a. Ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn (OSA)

Nhiều nghiên cứu đã cho thấy mối liên hệ giữa OSA và:

• Giảm thể tích não

• Tăng sự hiện diện của chất trắng bất thường

• Tăng nguy cơ đột quỵ và sa sút trí tuệ

b. Mất ngủ (insomnia)

Mất ngủ liên quan đến:

• Tăng mức protein Aβ42 trong dịch não tủy – yếu tố nguy cơ Alzheimer

• Giảm hiệu suất ghi nhớ và học tập

• Tăng nguy cơ trầm cảm và suy giảm nhận thức

Các phân tích tổng hợp cho thấy giấc ngủ kém là yếu tố nguy cơ độc lập đối với sa sút trí tuệ, cũng như tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch và mạch máu não – những yếu tố có liên quan chặt chẽ đến bệnh lý thoái hóa thần kinh.

4. Giấc ngủ sâu và sự bảo vệ thần kinh

Giấc ngủ sâu (non-REM giai đoạn 3) đóng vai trò đặc biệt trong:

• Tăng tiết hormone tăng trưởng

• Thanh lọc protein độc thần kinh (đặc biệt là beta-amyloid và tau)

• Củng cố trí nhớ dài hạn

Một số nghiên cứu gần đây cho thấy:

• Người lớn tuổi có mức beta-amyloid cao nhưng duy trì được giấc ngủ sâu chất lượng ít có nguy cơ phát triển Alzheimer hơn.

• Kích thích điện não trong giấc ngủ sâu có thể cải thiện khả năng tạo ký ức.

5. Thuốc ngủ và nguy cơ sa sút trí tuệ

Các bằng chứng hiện tại về tác động của thuốc ngủ còn mâu thuẫn:

• Một nghiên cứu năm 2023 cho thấy suvorexant có thể làm giảm beta-amyloid và tau.

• Ngược lại, các nghiên cứu quan sát cho thấy sử dụng thuốc ngủ thường xuyên (đặc biệt là thuốc kháng histamin, benzodiazepin) liên quan đến tăng nguy cơ sa sút trí tuệ, đặc biệt ở một số nhóm chủng tộc.

Khuyến nghị chuyên môn:

• Không sử dụng thuốc ngủ kéo dài nếu không có chỉ định rõ ràng.

• Luôn đánh giá và loại trừ các nguyên nhân thứ phát gây rối loạn giấc ngủ (như OSA).

• Ưu tiên các biện pháp không dùng thuốc (CBT-I, vệ sinh giấc ngủ, thiền, thư giãn).

6. Biện pháp cải thiện giấc ngủ tự nhiên

Các chuyên gia khuyến nghị các nguyên tắc vệ sinh giấc ngủ như sau:

7. Kết luận và khuyến nghị lâm sàng

Giấc ngủ đầy đủ và chất lượng cao là yếu tố nền tảng để duy trì chức năng nhận thức tối ưu, giảm nguy cơ mắc bệnh Alzheimer và các rối loạn thần kinh liên quan. Trong bối cảnh dân số già hóa nhanh chóng và tỷ lệ sa sút trí tuệ ngày càng gia tăng, việc can thiệp sớm để cải thiện giấc ngủ là một chiến lược dự phòng cần thiết.

Các cơ sở y tế, đặc biệt là chuyên khoa thần kinh và lão khoa, cần lồng ghép đánh giá giấc ngủ vào sàng lọc sa sút trí tuệ. Đồng thời, cần tăng cường giáo dục cộng đồng về vai trò của giấc ngủ trong bảo vệ sức khỏe não bộ và khuyến khích áp dụng lối sống lành mạnh không dùng thuốc trước khi chỉ định can thiệp dược lý.