Tiêu chảy liên quan đến sử dụng kháng sinh

1. Tổng quan

Kháng sinh là nhóm thuốc được chỉ định để điều trị các bệnh lý nhiễm trùng do vi khuẩn. Tuy nhiên, một trong những tác dụng phụ thường gặp khi sử dụng kháng sinh là tiêu chảy, được gọi là tiêu chảy liên quan đến kháng sinh (antibiotic-associated diarrhea – AAD).

AAD xảy ra khi kháng sinh không chỉ tiêu diệt các vi khuẩn gây bệnh mà còn làm mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột, dẫn đến rối loạn tiêu hóa. Sự phá vỡ cân bằng vi sinh này có thể tạo điều kiện thuận lợi cho các vi khuẩn gây bệnh cơ hội phát triển, đồng thời làm giảm sự bảo vệ sinh lý bình thường của ruột.

2. Phản ứng giữa kháng sinh và rối loạn tiêu hóa

Bất kỳ loại kháng sinh nào cũng có thể gây tiêu chảy, bất kể đường dùng (uống hoặc tiêm). Tuy nhiên, các kháng sinh phổ rộng – đặc biệt là:

• Clindamycin

• Penicillin và các dẫn xuất

• Cephalosporin

là những thuốc có tỷ lệ gây AAD cao hơn do ảnh hưởng rộng lên hệ vi sinh chí đường ruột.

Biểu hiện lâm sàng thường nhẹ và tự giới hạn khi ngưng thuốc. Tuy nhiên, một số trường hợp có thể tiến triển nặng, đặc biệt ở người cao tuổi, bệnh nhân nằm viện dài ngày, người sử dụng nhiều kháng sinh hoặc có bệnh lý nền suy giảm miễn dịch.

3. Nhiễm trùng Clostridioides difficile (C. difficile)

Một biến chứng nặng của AAD là viêm đại tràng do C. difficile, đặc biệt ở đối tượng lớn tuổi hoặc bệnh nhân nội trú.

• C. difficile là một loại vi khuẩn sinh bào tử có khả năng tồn tại lâu dài trong môi trường bệnh viện.

• Kháng sinh làm suy giảm hệ vi khuẩn có lợi, tạo điều kiện cho C. difficile phát triển và sản sinh độc tố.

• Hậu quả lâm sàng có thể bao gồm: viêm đại tràng giả mạc, mất nước nặng, rối loạn điện giải, megacolon nhiễm độc, thậm chí tử vong.

4. Chiến lược dự phòng và xử trí tiêu chảy liên quan đến kháng sinh

4.1. Điều chỉnh điều trị

• Đối với các trường hợp tiêu chảy nhẹ, việc theo dõi và ngừng kháng sinh (nếu có thể) thường đủ để cải thiện triệu chứng.

• Nếu tiêu chảy nặng hoặc kéo dài, bác sĩ có thể:

  • Đánh giá lại phác đồ điều trị

  • Thay đổi loại kháng sinh

  • Chỉ định xét nghiệm tìm C. difficile nếu nghi ngờ

4.2. Thay đổi chế độ ăn uống

• Hạn chế các loại thực phẩm có thể gây kích thích ruột:

  • Sữa và các sản phẩm từ sữa

  • Thực phẩm nhiều dầu mỡ, cay nóng

  • Chất xơ không hòa tan (ngũ cốc nguyên hạt, đậu, rau sống)

• Tăng cường:

  • Uống nước đầy đủ

  • Tránh rượu, caffein

4.3. Hồi phục nước và điện giải

• Các trường hợp tiêu chảy trung bình đến nặng có thể cần:

  • Truyền dịch tĩnh mạch

  • Bù điện giải (natri, kali, clorid)

  • Nghỉ ngơi tại giường

5. Vai trò của Probiotic

Probiotic là các vi sinh vật có lợi (vi khuẩn hoặc nấm men) có thể giúp duy trì hoặc phục hồi hệ vi sinh đường ruột. Một số chủng probiotic đã được nghiên cứu có hiệu quả trong việc giảm tỷ lệ tiêu chảy liên quan đến kháng sinh, bao gồm:

• Lactobacillus acidophilus

• Saccharomyces boulardii

Nguồn probiotic:

• Thực phẩm lên men: sữa chua, miso, kim chi

• Dạng bào chế bổ sung: viên nang, bột

Lưu ý: hiệu quả của probiotic phụ thuộc vào chủng, liều lượng và thời điểm sử dụng. Bệnh nhân nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng đặc biệt nếu đang có bệnh lý nền.

6. Lưu ý về sử dụng kháng sinh

• Chỉ sử dụng kháng sinh khi có chỉ định của bác sĩ.

• Kháng sinh không hiệu quả với nhiễm virus (ví dụ: cảm lạnh, cúm).

• Tuân thủ đúng liều, thời gian điều trị.

• Không tự ý ngừng thuốc nếu không có hướng dẫn của cán bộ y tế.

7. Khi nào cần đến cơ sở y tế?

Người bệnh cần được thăm khám nếu:

• Tiêu chảy kéo dài > 48 giờ

• Tiêu chảy kèm theo sốt, đau bụng dữ dội

• Phân có máu hoặc nhầy

• Có biểu hiện mất nước: khát nhiều, chóng mặt, giảm tiểu tiện

• Có tiền sử dùng nhiều loại kháng sinh hoặc đang điều trị nội trú

Kết luận

Tiêu chảy liên quan đến kháng sinh là một tác dụng phụ phổ biến và thường có thể kiểm soát được nếu được nhận biết sớm. Việc sử dụng kháng sinh hợp lý, kết hợp với điều chỉnh chế độ ăn uống và cân nhắc bổ sung probiotic là những biện pháp hiệu quả để giảm nguy cơ và mức độ nghiêm trọng của tình trạng này. Trong mọi trường hợp, cần theo dõi sát triệu chứng và tham khảo ý kiến bác sĩ nếu tình trạng không cải thiện hoặc trở nặng.