Trầm cảm liên quan đến chu kỳ kinh nguyệt

1. Tổng quan

Chu kỳ kinh nguyệt không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất mà còn liên quan chặt chẽ đến các biến đổi tâm thần kinh, trong đó trầm cảm là một biểu hiện nổi bật. Tình trạng rối loạn cảm xúc, bao gồm lo âu, khó tập trung, khí sắc trầm, dễ cáu giận hoặc khóc lóc, có thể xuất hiện ở các giai đoạn khác nhau trong chu kỳ – trước, trong hoặc sau kỳ hành kinh – và có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng sống.

2. Vai trò của nội tiết tố trong biến đổi khí sắc

Biến động của hormone sinh dục nữ, đặc biệt là estrogen và progesterone, đóng vai trò trung tâm trong sinh lý học cảm xúc chu kỳ. Các hormone này có ảnh hưởng điều hòa đến các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và dopamine – những chất có vai trò quan trọng trong điều chỉnh tâm trạng.

• Giai đoạn trước rụng trứng: Estrogen tăng làm tăng nồng độ dopamine, có thể cải thiện sự tập trung và trí nhớ ngắn hạn.

• Giai đoạn sau rụng trứng đến hành kinh: Sự giảm sút estrogen và progesterone dẫn đến giảm serotonin và dopamine, có thể khởi phát các triệu chứng trầm cảm ở những người có cơ địa nhạy cảm.

3. Hội chứng tiền kinh nguyệt (PMS) và rối loạn khí sắc tiền kinh nguyệt nặng (PMDD)

• Hội chứng tiền kinh nguyệt (PMS): Là một rối loạn thường gặp với các biểu hiện như chuột rút, mệt mỏi, thay đổi cảm xúc nhẹ đến vừa. Tác động đến chức năng sống thường ở mức nhẹ và có thể cải thiện nhanh sau khi kỳ kinh bắt đầu.

• Rối loạn khí sắc tiền kinh nguyệt nặng (PMDD - Premenstrual Dysphoric Disorder): Là thể nặng của PMS, được phân loại là một rối loạn tâm thần theo DSM-5. PMDD đặc trưng bởi các triệu chứng nặng nề như:

  • Phiền muộn khí sắc rõ rệt

  • Cáu gắt hoặc giận dữ quá mức

  • Lo âu, mất kiểm soát

  • Giảm hứng thú trong các hoạt động thường ngày

  • Mất ngủ hoặc ngủ quá mức

  • Giảm khả năng làm việc, học tập hoặc duy trì các mối quan hệ xã hội

Các triệu chứng này thường khởi phát 1–2 tuần trước khi hành kinh và giảm dần sau khi bắt đầu hành kinh.

4. Phân biệt với trầm cảm nội sinh

Không phải tất cả biểu hiện trầm cảm trong chu kỳ kinh nguyệt đều do PMS hoặc PMDD. Một số trường hợp có thể đồng thời mắc rối loạn trầm cảm chủ yếu (MDD - Major Depressive Disorder), hoặc các rối loạn lo âu khác, cần được đánh giá lâm sàng đầy đủ và chuyên biệt.

5. Hướng tiếp cận điều trị

Điều trị trầm cảm liên quan đến chu kỳ kinh nguyệt tùy thuộc vào mức độ triệu chứng và tác động đến chức năng sống. Các phương pháp can thiệp bao gồm:

5.1. Tâm lý liệu pháp

• Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): Hỗ trợ nhận diện và điều chỉnh các suy nghĩ tiêu cực, cải thiện khả năng kiểm soát cảm xúc.

• Huấn luyện kỹ năng đối phó, quản lý căng thẳng.

5.2. Dược trị liệu

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRIs) như fluoxetine, sertraline có hiệu quả đã được chứng minh trong cả PMS và PMDD.

• Thuốc tránh thai kết hợp chứa drospirenone có thể giúp điều hòa hormone và cải thiện triệu chứng.

• Bổ sung vi chất: canxi, magie, vitamin B6.

• Một số thảo dược như chasteberry (Vitex agnus-castus) hoặc St. John’s Wort có thể hữu ích, tuy nhiên cần thận trọng do nguy cơ tương tác thuốc.

5.3. Thay đổi lối sống

• Hoạt động thể chất: Tập thể dục nhẹ nhàng như đi bộ, yoga, hoặc aerobic giúp tăng tiết endorphin và serotonin.

• Chế độ dinh dưỡng: Giảm tiêu thụ caffeine, rượu, đường tinh luyện; tăng cường rau xanh, trái cây, protein và ngũ cốc nguyên hạt.

• Giấc ngủ: Ngủ đủ và đúng giờ để hỗ trợ điều hòa hormone và cải thiện khí sắc.

• Thư giãn tinh thần: Thiền, viết nhật ký, sử dụng tinh dầu thư giãn (như oải hương, bạc hà) có thể hỗ trợ giảm căng thẳng.

6. Khi nào cần gặp bác sĩ chuyên khoa?

Người bệnh nên được tư vấn chuyên sâu khi:

• Các triệu chứng ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng sống.

• Có ý nghĩ tự sát hoặc hành vi tự gây hại.

• Có tiền sử rối loạn tâm thần kèm theo.

Kết luận:

Trầm cảm liên quan đến chu kỳ kinh nguyệt là một vấn đề thường gặp nhưng thường bị xem nhẹ trong thực hành lâm sàng. Việc hiểu rõ cơ chế sinh lý bệnh và các hình thái lâm sàng sẽ giúp bác sĩ và người bệnh có hướng can thiệp kịp thời và hiệu quả. Điều quan trọng là cần cá thể hóa tiếp cận điều trị, kết hợp giữa liệu pháp tâm lý, can thiệp dược lý và thay đổi lối sống để đạt hiệu quả tối ưu trong kiểm soát triệu chứng.