Tự gây thương tích không nhằm mục đích tự sát: Nhận diện, nguyên nhân và can thiệp hỗ trợ

1. Khái niệm và đặc điểm hành vi

Tự gây thương tích không nhằm mục đích tự sát (Nonsuicidal Self-Injury – NSSI) là hành vi cố ý làm tổn thương mô cơ thể của bản thân mà không có ý định tự tử, thường nhằm mục đích giảm nhẹ cảm xúc tiêu cực hoặc điều tiết cảm xúc. NSSI không được xem là một rối loạn riêng biệt theo DSM-5, nhưng là biểu hiện thường gặp trong các rối loạn tâm thần khác, đặc biệt là rối loạn trầm cảm, rối loạn lo âu, rối loạn nhân cách ranh giới.

Các hành vi phổ biến bao gồm cắt, đốt, đánh vào cơ thể, cào xước, bứt tóc, gõ đầu. Tình trạng này thường xuất hiện ở lứa tuổi vị thành niên và thanh niên, với tỷ lệ ước tính lên đến 22% trong một số nghiên cứu dịch tễ học toàn cầu.

2. Cơ chế và nguyên nhân

Tự gây thương tích thường là một cơ chế điều tiết cảm xúc không thích hợp. Hành vi này giúp cá nhân:

• Giảm đau khổ cảm xúc tạm thời bằng đau đớn thể xác

• Phục hồi cảm giác kiểm soát bản thân

• Giảm cảm giác trống rỗng, tê liệt cảm xúc

• Tự trừng phạt do mặc cảm tội lỗi hoặc tự ti

Các yếu tố nguy cơ bao gồm:

• Tiền sử bị lạm dụng thể chất hoặc tình cảm trong thời thơ ấu

• Mối quan hệ gắn bó không an toàn

• Thiếu kỹ năng điều tiết cảm xúc

• Môi trường gia đình căng thẳng, thiếu hỗ trợ xã hội

• Các rối loạn tâm thần đồng mắc (rối loạn lo âu, trầm cảm, PTSD...)

3. Nhận diện dấu hiệu

Hành vi tự gây thương tích thường diễn ra trong bí mật. Một số dấu hiệu gợi ý bao gồm:

• Mặc quần áo dài tay không phù hợp thời tiết để che giấu vết thương

• Có vết sẹo hoặc tổn thương lặp đi lặp lại ở vùng cơ thể như cổ tay, đùi, bụng

• Thường mang theo vật sắc nhọn

• Luôn có băng cá nhân hoặc vật tư y tế mà không rõ lý do

• Biểu hiện tự ti, nói xấu bản thân, cô lập xã hội

4. Hỗ trợ người có hành vi tự gây thương tích

Thái độ hỗ trợ không phán xét, lắng nghe cảm thông và xây dựng lòng tin là điều cốt lõi khi tiếp cận người đang tự gây thương tích. Một số nguyên tắc hỗ trợ bao gồm:

• Khuyến khích người thân tìm đến chuyên gia sức khỏe tâm thần để được đánh giá và can thiệp chuyên sâu

• Tăng cường sự hiện diện và kiểm tra an toàn, nhất là khi có nguy cơ tự gây thương tích nghiêm trọng

• Cung cấp các chiến lược thay thế lành mạnh như viết nhật ký, thiền, nghệ thuật trị liệu, thể thao

• Giáo dục người thân về tự gây thương tích để giảm định kiến và cải thiện hiệu quả hỗ trợ

• Tôn trọng ranh giới cá nhân, không ép buộc thay đổi hành vi đột ngột

Việc chỉ đơn thuần cất giấu các vật dụng sắc nhọn không thể ngăn chặn hành vi, mà cần tiếp cận toàn diện từ góc độ tâm lý và hành vi.

5. Hướng điều trị

Can thiệp tâm lý là lựa chọn điều trị chính đối với NSSI. Các phương pháp điều trị có bằng chứng hiệu quả gồm:

• Liệu pháp hành vi biện chứng (Dialectical Behavior Therapy – DBT): Giúp cải thiện kỹ năng điều tiết cảm xúc, chấp nhận bản thân và giải quyết xung đột nội tâm.

• Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT): Nhắm vào mô hình suy nghĩ không phù hợp và thay đổi hành vi phản ứng với căng thẳng.

• Liệu pháp phân tâm học: Khai thác động cơ vô thức và trải nghiệm thời thơ ấu.

• Sử dụng thuốc: Trường hợp có rối loạn trầm cảm hoặc lo âu đồng mắc, thuốc chống trầm cảm hoặc thuốc ổn định khí sắc có thể được chỉ định.

6. Kết luận

Tự gây thương tích không nhằm mục đích tự sát là một biểu hiện đáng chú ý của rối loạn điều tiết cảm xúc, thường bị bỏ sót hoặc hiểu nhầm. Phản ứng hỗ trợ, không lên án, cùng với can thiệp chuyên môn là hướng đi hiệu quả để giúp người bệnh thay đổi hành vi và phát triển chiến lược đối phó lành mạnh. Sự đồng hành của gia đình, bạn bè và đội ngũ chuyên gia sẽ đóng vai trò quyết định trong quá trình hồi phục và ngăn ngừa tái diễn.