Hoàng đằng là vị thuốc quý có vị đắng, tính hàn với tác dụng thanh nhiệt, tiêu viêm, sát trùng. Từ lâu, loại dược liệu này đã được dùng phổ biến trong các bài thuốc chữa tiêu chảy, kiết lỵ, viêm ruột và một số tình trạng viêm nhiễm ngoài da…
Tên gọi khác: Vàng đắng, dây vàng, nam hoàng liên…
Tên khoa học: Fibraurea tinctoria Lour
Họ: Tiết dê (Menispermaceae)
Mô tả cây dược liệu Hoàng đằng
1. Đặc điểm thực vật
Hoàng đằng là loại cây dây leo to với phần thân già và rễ màu vàng. Phần thân cứng và có hình trụ, đường kính ở vào khoảng từ 5 – 10cm.
Lá cây mọc so le nhau dài khoảng từ 9 – 20cm, chiều rộng ở khoảng 4 – 10cm, cứng và nhẵn. Phiến lá có hình bầu dục với phần đầu nhọn và phần gốc là tròn hoặc cắt ngang. Mỗi lá sẽ có 3 gân chính rõ, phần cuống dài, hơi gần ở trong phiến, hai đầu thường phình lên.
Hoa đơn tính, có màu vàng lục, mọc thành từng chùy dài ở kẽ lá đã rụng, dài khoảng từ 30 – 40cm và phân nhánh 2 lần. Lá đài của hoa hình tam giác, hoa cái có 3 lá noãn, hoa đực có 6 nhị, phần chỉ nhị hẹp và dài hơn bao phấn. Mùa hoa ở vào khoảng từ tháng 5 – 7. Quả hạch có hình trái xoan, khi chín sẽ có màu vàng.
2. Bộ phận dùng
Phần thân già và rễ của cây được sử dụng để làm vị thuốc.
3. Phân bố
Dược liệu có nguồn gốc ở Malaysia và các quốc gia Đông Dương. Cây phát triển tốt ở những vùng có đất ẩm ướt. Riêng tại Việt Nam, loại thực vậy này được tìm thấy tương đối nhiều ở Nghệ An, các tỉnh Tây Nguyên và một số tỉnh vùng Trung du miền núi phía Bắc.
4. Thu hái và sơ chế
Dược liệu thường được thu hoạch vào mùa thu, ở khoảng tháng 8, tháng 9 hằng năm. Phần thân già và rễ sau khi lấy về sẽ đem cạo sạch lớp bần bao phủ phía bên ngoài vỏ. Sau đó tiến hành chặt thành từng đoạn rồi đem đi phơi hoặc sấy khô và bảo quản dùng dần.
5. Bảo quản
Dược liệu sau khi đã được sơ chế khô cần để trong túi kín và bảo quản ở nơi khô ráo, thoáng mát.
6. Thành phần hóa học
Sau đây là một số thành phần được ghi nhận có trong dược liệu hoàng đằng:
izoquinolein
berberin
jatrorrhizin
palmatin
columbamin
Cây hoàng đằng có chứa các thành phần hóa học khá đa dạng
Vị thuốc hoàng đằng
1. Tính vị
Đa phần các tài liệu y học cổ truyền ghi nhận dược liệu có vị đắng và tính hàn.
2. Quy kinh
Dược liệu được quy vào các kinh Can, Phế, Tỳ
3. Tác dụng dược lý
Theo y học cổ truyền:
Công dụng: Thanh nhiệt, tiêu viêm và sát trùng.
Chủ trị: Chữa đau mắt, viêm ruột, tiêu chảy, sốt rét, lỵ, lở ngứa ngoài da, viêm tai, dùng làm thuốc bổ.
Theo y học hiện đại:
Đa phần tác dụng dược lý của dược liệu hoàng đằng đều có được do hàm lượng hoạt chất Berberin dồi dào trong nó. Bao gồm:
Tăng độ đàn hồi cho mạch máu, ngăn ngừa sự hình thành của các mảng xơ vữa, đồng thời ngăn chặn cũng như ức chế sự phát triển của các phản ứng viêm.
Làm giảm chất béo triglyceride tích trữ tại gan, đồng thời làm giảm hàm lượng cholesterol xấu có trong máu.
Bảo vệ sức khỏe tim mạch, giúp làm tăng khả năng giãn nở và co bóp của tim. Cùng với đó còn hỗ trợ duy trì hoạt động của thần kinh giao cảm tại tim.
Ức chế vi khuẩn, giúp điều trị chứng tiêu chảy hay viêm kết mạc do nhiễm khuẩn.
Hiện nay, một số dược chất có trong hoàng đằng còn được ứng dụng để sản xuất các loại viên uống cũng như thực phẩm chức năng nhằm hỗ trợ điều trị các bệnh lý về tim mạch.
Ngoài ra, thành phần palmatin cũng mang lại nhiều tác dụng khác:
Palmatin có khả năng ức chế vi khuẩn đường ruột. Tuy nhiên tác dụng của nó yếu hơn các loại kháng sinh thông dụng hiện nay.
Palmatin cũng có khả năng chống nấm, nhất là các loại nấm gây viêm nhiễm âm đạo.
Giúp chống rối loạn nhịp tim, đồng thời hạ huyết áp ở những người huyết áp cao.
4. Cách dùng – liều lượng
Tùy thuộc vào mục đích sử dụng và từng bài thuốc mà có thể dùng dược liệu với nhiều cách khác nhau. Ví dụ như sắc lấy nước uống, tán thành bột mịn, làm viên hoàn hay sử dụng ngoài da.
Liều lượng tham khảo dùng cho một ngày từ 6 – 12g. Tuy nhiên, có thể linh hoạt thay đổi khi kết hợp với những vị thuốc khác hay tùy theo từng bài thuốc.
Các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu hoàng đằng
Có thể tham khảo một số bài thuốc sử dụng dược liệu hoàng đằng sau đây:
1. Bài thuốc trị viêm ruột kiết lỵ
Chuẩn bị: 14g hoàng đằng, 20g lá mô và 20g cỏ sữa lá lớn.
Thực hiện: Các vị thuốc cho hết vào ấm sắc chung với 1 thăng nước trong 20 phút. Dùng khi thuốc còn ấm với liều lượng 1 thang/ngày.
2. Bài thuốc trị đau mắt đỏ có màng
Chuẩn bị: 4g hoàng đằng và 2g phèn chua.
Thực hiện: Các vị thuốc trên đem tán nhỏ rồi chưng cách thủy với nước. Sau đó gạn lấy nước trong và dùng để nhỏ mắt mỗi ngày 2 lần.
3. Bài thuốc trị viêm tai có mủ
Chuẩn bị: 20g hoàng đằng và 10g phù phỉ.
Thực hiện: Các vị thuốc đem tán thành bột mịn và trộn cho thật đều. Hằng ngày tiến hành làm sạch mủ tai và thổi bột thuốc vào 2 – 3 lần/ngày.
Vị thuốc hoàng đằng được sử dụng phổ biến trong nhiều bài thuốc chữa bệnh
4. Bài thuốc trị viêm đường tiết niệu, viêm phế quản, viêm gan virus, viêm tai trong…
Chuẩn bị: 10g hoàng đằng, 10g mộc thông, 10g huyết dụ
Thực hiện: Cho hết các vị thuốc vào ấm sắc cùng với 1 lít nước đến khi còn 300ml. Chia đều làm 3 lần uống khi thuốc còn ấm, dùng với liều lượng đúng 1 thang/ngày.
5. Bài thuốc trị vàng da do bệnh gan
Chuẩn bị: 25g hoàng đằng và 25g cây xạ vàng.
Thực hiện: Các vị thuốc đem cho vào ấm sắc lấy nước uống như nước lọc hằng ngày. Sử dụng với liều lượng 1 thang/ngày.
6. Bài thuốc trị kiết lỵ, tiêu chảy
Chuẩn bị: Phần rễ hoàng đằng với lượng tùy ý.
Thực hiện: Đem tán dược liệu thành bột mịn. Có thể hoàn thành dạng viên cho dễ dùng. Mỗi ngày sử dụng khoảng 10g và uống chung với nước sôi ấm.
7. Bài thuốc điều trị tiêu chảy, sốt rét, kiết lỵ
Chuẩn bị: 10 – 15g hoàng đằng.
Thực hiện: Cho dược liệu vào ấm sắc cùng với khoảng 600ml nước trên lửa nhỏ. Lượng nước còn khoảng 200ml là đạt. Chia làm 2 lần uống khi còn ấm, chỉ dùng 1 thang/ngày.
8. Bài thuốc chữa kẽ chân viêm lở chảy nước
Chuẩn bị: 15g hoàng đằng và 10g kha tử.
Thực hiện: Các vị thuốc trên đem giã nhỏ rồi cho vào ấm sắc lấy nước đặc. Sử dụng nước này để ngâm chân với tần suất 1 – 2 lần/ngày.
9. Bài thuốc chữa đau mắt sưng đỏ kèm chảy nước mắt
Chuẩn bị: 8g hoàng đằng, 9g mật mông, 4g cúc hoa, 4g kinh giới, 4g long đởm thảo, 4g phòng phong, 4g bạch chỉ, 2g cam thảo.
Thực hiện: Tất cả vị thuốc trên cho vào ấm sắc lấy nước uống trong ngày. Dùng với liều lượng 1 thang/ngày, duy trì đều đặn 3 – 5 ngày.
10. Bài thuốc trị nổi mụn nhiều do nóng trong người ở trẻ em
Chuẩn bị: 1 ít hoàng đằng.
Thực hiện: Dùng dược liệu nấu lấy nước và tắm cho trẻ từ 1 – 2 lần/ngày. Cần duy trì đều đặn đến khi các triệu chứng khỏi hẳn.
Kiêng kỵ, lưu ý khi sử dụng hoàng đằng
Hoàng đằng mặc dù có tác dụng trị bệnh rất tốt nhưng nếu sử dụng không đúng trường hợp sẽ rất dễ phát sinh rủi ro. Người bệnh cần chú ý đến các vấn đề sau:
Tuyệt đối không dùng dược liệu này cho những người mắc các bệnh do hàn hay có huyết hàn.
Cần cẩn trọng khi dùng dược liệu chế thành thuốc nhỏ mắt điều trị viêm kết mạc. Bởi thực hiện bài thuốc này ở nhà sẽ không đảm bảo vô khuẩn và rất dễ gây ra tình trạng bội nhiễm.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
