Sâu ban miêu

Sâu ban miêu thường được sử dụng để thoa ngoài da điều trị các vết phồng rộp da, mụn nhọt, ung độc. Tuy nhiên, vị thuốc này độc tính cao có thể dẫn đến ngộ độc nếu sử dụng không đúng liều lượng.

Tên gọi khác: Ban mao, Sâu đậu, Nguyên thanh, Ban manh, Cantharide vésicante
Tên khoa học: Lytta vesicatoria Fabr
Họ: Ban miêu – Meloidae

Mô tả dược liệu Sâu ban miêu

1. Đặc điểm hình thái

Sâu ban miêu là tên chỉ chung những loài bọ có thể gây phồng rộp da người hoặc một số loại động vật khác để tự vệ. Ban miêu ở Việt Nam thường được tìm thấy trên thân cây đậu nên thường được gọi là Sâu đậu.

Ban miêu là loại bọ cánh cứng, màu đen, thân đen, thân hình nhỏ, chiều dài cơ thể khoảng 1.5 – 3.0 cm, chiều ngang cơ thể khoảng 0.4 – 0.6 cm. Đầu Ban miêu hình tim, có một rãnh nhỏ dọc ở giữa đầu, có 11 đốt, râu đen hình sợi. Nơi tiếp nối giữa đầu và ngực Ban miêu có một chỗ thắt lại, ngực cũng có một rãnh dọc, bụng tròn dài. Bên hông là hai cánh mềm được bao bọc bởi 2 cánh cứng bên trên. Chân Ban miêu gầy, nhỏ, có cạnh sắc nhọn dùng để tự vệ, chân con đực có xu hướng nhỏ hơn chân con cái.

Ban miêu mùi hăng, khó ngửi, gây khó chịu, không có vị gì đặc biệt. Tuy nhiên, phần da chạm phải Sâu ban miêu có thể bị phồng rộp lên.

2. Bộ phận dùng

Thân Sâu ban mao (bỏ đầu, chân và nội tạng) được sử dụng để làm dược liệu.

3. Phân bố

Ở Việt Nam, Sâu ban miêu sống hoang ở nhiều vùng, đồi núi, đồng bằng. Sâu thường được tìm thấy trên thân cây đậu.

Ngoài ra, Ban miêu còn được tìm thấy ở Trung Quốc, Pháp, Ý, Anh. Ở Trung Quốc và một số nước khác, Ban miêu thường được tìm thấy trên cây táo, cây liễu, thân khum màu đen với các điểm màu vàng, đỏ nhạt, đôi khi sâu có thân màu hơi vàng với các dải ngang màu đen.

4. Thu bắt – Sơ chế

+ Thu bắt:

Ở Việt Nam mùa thu bắt Sâu ban mao vào giữa tháng 5 và tháng 6 (khoảng 20 – 4 đến 15 – 5 Âm lịch). Khi thu bắt cần mang găng tay bảo vệ và khẩu trang để tránh nhiễm độc Ban mao.

Thu hoạch Sâu ban mao vào buổi sáng sớm, trước khi mặt trời mọc và khi sâu chưa tỉnh. Có thể dùng tay để thu bắt sâu ở cành, lá cây sau đó cho vào túi vải. Đôi khi có thể dùng vợt vải mỏng để thu bắt Ban mao.

+ Sơ chế:

Sau khi thu bắt, nhúng cả túi sâu vào nước sôi để sâu chết. Tiến hành bỏ đầu, chân và ruột (cấu các đốt sau cùng rút ra, ruột sẽ ra theo). Ở một số nơi sau khi sâu chết sẽ hơ sâu trên dấm đun sôi sau đó phơi hoặc sấy khô, bảo quản dùng dần.

Ngoài ra, có thể sơ chế Ban miêu theo cách sau: Sao vàng một lượng gạo nếp vừa đủ trên chảo nóng. Đến khi khói nổi lên thì cho Ban miêu vào, xào nhẹ nhàng cho đến khi sâu có màu vàng nâu thì lấy ra, bỏ nếp, đầu, chân, cánh, chỉ lấy thân Ban miêu. Cho vào lọ kín, lưu trữ dùng dần.

5. Bảo quản

Sâu ban miêu sau khi sơ chế cần được bảo quản trong lọ kín, lưu trữ ở nơi khô ráo, tránh để ẩm ướt hoặc gió. Gió và độ ẩm sẽ làm hỏng dược liệu Ban miêu.

Bên cạnh đó, việc bảo quản Ban miêu rất khó. Bởi vì một số loại sâu bọ khác có xu hướng ăn các bộ phận mềm, ngoài rìa của Ban miêu. Do đó, muốn bảo quản tốt người ta thường cho một ít thủy ngân hoặc long não vào đáy lọ trước khi cho Ban miêu vào. Ngoài ra, sau khi sấy khô, khi sâu còn đang nóng thì cho ngay vào các lọ đã tiệt trùng sau đó đậy kín lại.

6. Thành phần hóa học

Trong Sâu ban mao chứa chủ yếu là Cantharidin (là chất độc có thể gây phồng rộp da), chất béo và nhựa. Cantharidin là thành phần hóa học không có trong hệ thống tiêu hóa và các bộ phận cứng của sâu. Cantharidin chủ yếu xuất hiện trong máu và bộ phận sinh dục.

Ngoài ra, sâu cũng chứa một số thành phần hóa học khác như Photphat, Axit Uric, dầu béo màu xanh lục không chứa độc.

Vị thuốc Sâu ban miêu

1. Tính vị

Sâu ban miêu tính nhiệt, vị cay, chứa độc.

2. Quy kinh

Quy về đại trường, tiểu trường, gan, dạ dày và thận.

3. Tác dụng dược lý

Theo y học cổ truyền:

Sâu ban miêu có thể phá vỡ máu ứ và hỗ trợ loại bỏ bệnh tật, làm lành các vết loét và hỗ trợ tạo màng bảo vệ bên ngoài vết thương.

Ngoài ra Ban miêu cũng được sử dụng để điều trị ho có đờm, đau rát cổ họng có nhiều đờm, đờm lâu năm không khỏi.

Theo nghiên cứu y học hiện đại:

Ban miêu có tác dụng chống lại các khối u, có thể kích thích tổng hợp DNA bạch cầu, làm tăng các tế bào bạch cầu và tăng cường hệ thống miễn dịch của cơ thể.

Ngoài ra, Ban miêu cũng được sử dụng để chống viêm, chống virus, chống vi khuẩn.

4. Cách dùng – Liều lượng

Sâu ban miêu chứa độc tố, do đó thường được sử dụng bên ngoài để làm lành các vết lở loét, mụn nhọt. Tuy nhiên, đôi khi ban miêu có thể được chỉ định dùng trong để cải thiện một số bệnh lý trong cơ thể.

Liều lượng sử dụng an toàn được khuyến cáo:

Bột Ban miêu: Mỗi ngày dùng 0.02 – 0.03 g (tối đa là 0.03 g cho mỗi lần và 0.06 g trong vòng 24 giờ).
Cồn Ban miêu 10% có thể dùng 6 – 10 giọt để xoa bóp hoặc uống trong.

Lưu ý: Khi sử dụng bột Ban miêu, chỉ dùng trên một diện tích nhỏ hoặc phủ lên vùng da bị ảnh hưởng, không được dùng trên các khu vực lớn.

Bài thuốc sử dụng Sâu ban miêu

1. Điều trị bệnh lao

Ban miêu 1 con, 7 hạt đậu đen đã nảy mầm, nghiền thành bột mịn, vo 5 thành viên thuốc kích thước bằng hạt ngô. Mỗi lần sử dụng một viên cùng với nước lọc hoặc trà xanh.

2. Điều trị vết cắn của bọ cạp

Sử dụng 3 con Sâu ban miêu sao vàng cũng 15 gram gạo nếp. Dùng ăn khi còn nóng.

3. Điều trị bệnh sốt rét

Sử dụng 7 con Sâu ban miêu, 3.6 g Ma hoàng, 1.5 gram Quế, nghiền thành bột mịn, làm thành viên hoàn. Mỗi ngày sử dụng 0.3 – 0. 9 gram cùng với nước lọc.

4. Chữa đau thắt lưng

Sử dụng 2 – 4 con Sâu ban miêu nghiền thành bột, thoa lên các điểm đau trên cơ thể, dùng băng gạc để cố định trong 5 – 6 giờ.

5. Điều trị đau nửa đầu

Sử dụng 1 con Sâu ban miêu, nghiền thành bột mịn. Nếu đau đầu bên trái thì đắp bột mịn Ban miêu vào bên phải (và ngược lại), băng kín trong 5 – 6 giờ.

6. Điều trị đau tim cấp tính

Sử dụng 7 con Sâu ban miêu sao cùng 49 hạt tiêu. Hâm nóng một chén rượu nếp sau đó thả Ban miêu sao với tiêu vào chén rượu, dùng uống khi còn nóng.

Kiêng kỵ sử dụng Ban miêu

Ban miêu độc tố cao. Các nhà nghiên cứu cho biết, liều dùng 3 – 4 g bột hoặc 20 – 30 g cồn hoặc lớn hơn 0.03 g Canthardin có thể làm chết một người trưởng thành, khỏe mạnh.

Ngộ độc Sâu ban mao thường nghiêm trọng có các triệu chứng đau đớn ở dạ dày, ruột, tiểu tiện ít và có máu, dương vật nam giới cương cứng trong nhiều giờ, rối loạn thần kinh, hôn mê và dẫn đến tử vong sau 24 giờ không được điều trị phù hợp. Sử dụng Ban miêu bên ngoài quá liều có thể gây kích thích lên niêm mạc da, gây bỏng rát da, đỏ, phồng rộp thậm chí là thối rữa.

Do đó, không được tùy tiện sử dụng Ban miêu nếu như không có chỉ định và hướng dẫn của thầy thuốc.

Ngoài ra, phụ nữ có thai, đang cho con bú, trẻ em, người cao tuổi và người có hệ thống miễn dịch kém không được sử dụng Sâu ban mao.

Sâu ban miêu là một vị thuốc được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền. Tuy nhiên, vì độc tính cao nên người dân không được tự ý thu bắt và sử dụng để tránh các trường hợp đáng tiếc. Trao đổi với thầy thuốc hoặc người có chuyên môn khi cần sử dụng Ban miêu hoặc khi có bất cứ thắc mắc nào. Ngoài ra, nếu ngộ độc Ban miêu, hãy đưa bệnh nhân đến bệnh viện hoặc cơ sở y tế gần nhất để cấp cứu kịp thời.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

facebook.com/BVNTP