10 biện pháp thúc đẩy phát triển toàn diện ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ thông qua hoạt động tương tác

1. Khái quát

Phát triển thể chất, trí tuệ và ngôn ngữ của trẻ bắt đầu từ giai đoạn bào thai và tiếp tục mạnh mẽ trong những năm đầu đời. Hoạt động chơi và tương tác không chỉ mang tính giải trí mà còn đóng vai trò then chốt trong việc hình thành các kỹ năng vận động, nhận thức và ngôn ngữ. Các bằng chứng khoa học cho thấy việc cha mẹ chủ động tham gia và hướng dẫn trẻ trong quá trình chơi giúp đạt được các mốc phát triển quan trọng sớm và bền vững hơn.

2. Bắt đầu kích thích phát triển từ giai đoạn bào thai

Hệ thần kinh thai nhi bắt đầu hình thành từ tuần thứ 1 của thai kỳ và cơ bản hoàn thiện cấu trúc chính vào khoảng tuần thứ 4. Đến tuần thứ 17, thai nhi đã có khả năng tiếp nhận âm thanh. Do đó, các hoạt động như trò chuyện, đọc sách, hát cho thai nhi nghe có thể thực hiện ngay từ giữa thai kỳ để kích thích phát triển thần kinh sớm và tạo nền tảng gắn kết sau sinh.

3. Tăng cường kết nối ngay sau sinh

Ngay khi trẻ chào đời, cha mẹ nên thực hiện các hoạt động tiếp xúc da kề da, bế gần, nói chuyện, hát ru để kích thích phát triển giác quan, đặc biệt là thính giác và thị giác. Trẻ sơ sinh có thị lực khoảng 20/200 nên cần được bế ở cự ly gần để nhận diện khuôn mặt người chăm sóc. Khi trẻ 2–3 tháng, nụ cười đáp lại của cha mẹ sẽ giúp kích thích phát triển cảm xúc – xã hội.

4. Kích thích đa giác quan

Từ 2–3 tháng tuổi, trẻ bắt đầu tăng khả năng khám phá môi trường. Cha mẹ nên tạo cơ hội cho trẻ tiếp xúc với đa dạng chất liệu (thô ráp, mềm, mịn, ấm, lạnh), màu sắc và mùi vị, đồng thời mô tả cảm giác để phát triển vốn từ và khả năng ngôn ngữ. Các hoạt động này đồng thời hỗ trợ phát triển vận động tinh thông qua phản xạ cầm, nắm.

5. Thực hành “Tummy time” (nằm sấp có giám sát)

Từ cuối tháng thứ 2, nên bắt đầu cho trẻ luyện tập nằm sấp trên ngực cha mẹ, trên cánh tay hoặc trên bề mặt phẳng an toàn. Hoạt động này giúp tăng cường cơ cổ, cơ lưng và thân mình, tạo tiền đề cho các kỹ năng vận động thô như lẫy, ngồi và bò. Thời lượng tummy time cần được điều chỉnh theo khả năng chịu đựng của trẻ và kết thúc khi trẻ có dấu hiệu khó chịu.

6. Giao tiếp ngôn ngữ ngay từ sơ sinh

Trong 1–2 tháng đầu, cha mẹ nên phát ra các âm thanh gần gũi, gọi tên trẻ để trẻ nhận diện giọng nói. Từ 4–5 tháng, có thể bắt chước và đáp lại các âm thanh trẻ phát ra (“ba-ba”, “ta-ta”) nhằm kích thích trẻ phát triển khả năng phát âm. Mô tả các hoạt động thường ngày (“Mẹ đang gọt táo”, “Con mặc áo màu xanh”) giúp mở rộng vốn từ và khả năng nhận thức.

7. Đảm bảo cảm giác an toàn và đáp ứng nhu cầu

Ngay từ tuần đầu sau sinh, trẻ cần được đáp ứng kịp thời các nhu cầu cơ bản (ăn, ngủ, thay tã, tiếp xúc cơ thể) để hình thành sự gắn bó an toàn (secure attachment). Duy trì lịch sinh hoạt ổn định sẽ giúp trẻ cảm thấy được kiểm soát, từ đó phát triển tính độc lập và khả năng tự điều chỉnh cảm xúc.

8. Kích thích phát triển thông qua đồ chơi phù hợp lứa tuổi

Từ khoảng 6 tháng tuổi, kỹ năng cầm – nắm của trẻ phát triển rõ rệt. Cha mẹ nên cung cấp các đồ chơi có màu sắc, hình dạng và chức năng đa dạng như đồ chơi lăn, lắc, hoặc phát âm thanh để khuyến khích vận động, phối hợp tay – mắt và tư duy khám phá.

9. Trò chơi tương tác xã hội

Khoảng 9 tháng, trẻ hình thành khái niệm “vật thường tồn” (object permanence). Các trò chơi như ú òa (peek-a-boo) giúp trẻ rèn kỹ năng nhận thức, khuyến khích phản ứng cảm xúc tích cực và tăng cường gắn kết với người chăm sóc.

10. Hạn chế tiếp xúc với màn hình điện tử

Trong 12 tháng đầu, không khuyến khích cho trẻ tiếp xúc tivi, máy tính bảng hoặc điện thoại. Giao tiếp trực tiếp với người thật mang lại phản hồi kịp thời và cá nhân hóa, trong khi thiết bị điện tử không thể đáp ứng nhu cầu tương tác này. Điều này đặc biệt quan trọng đối với phát triển ngôn ngữ.

11. Tăng cường “ngôn ngữ phi công việc”

Nghiên cứu cho thấy số lượng và chất lượng từ ngữ trẻ nghe trong giai đoạn đầu đời ảnh hưởng trực tiếp đến năng lực ngôn ngữ khi vào mẫu giáo. Bên cạnh các chỉ dẫn (“Đi giày vào”, “Ăn cơm đi”), cần bổ sung nhiều ngôn ngữ phi mệnh lệnh (“Giày con màu xanh, có 2 chiếc giống nhau”) để mở rộng vốn từ và khả năng diễn đạt.

12. Cha mẹ là yếu tố cốt lõi

Các tương tác cá nhân, tiếp xúc trực tiếp và thời gian chất lượng giữa cha mẹ và con là yếu tố quyết định đối với phát triển toàn diện. Duy trì tiếp xúc mắt, trò chuyện, chơi cùng và phản hồi phù hợp sẽ hỗ trợ tối ưu cho sự phát triển trí tuệ, cảm xúc và xã hội của trẻ.