Bệnh lao: Dịch tễ học, lâm sàng, chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa

1. Tổng quan

Bệnh lao (tuberculosis – TB) là một bệnh nhiễm trùng do Mycobacterium tuberculosis gây ra, chủ yếu ảnh hưởng đến phổi (lao phổi), nhưng cũng có thể lan đến các cơ quan khác như hạch, xương, màng não, hệ tiêu hóa và tiết niệu. Bệnh lây truyền qua đường hô hấp khi người bệnh phát tán vi khuẩn vào không khí thông qua ho, hắt hơi, nói chuyện hoặc khạc đờm.

Mặc dù có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả, bệnh lao vẫn là một vấn đề y tế công cộng toàn cầu, đặc biệt tại các quốc gia có hệ thống y tế chưa phát triển. Một trong những thách thức hiện nay là sự xuất hiện của các chủng lao kháng thuốc, làm giảm hiệu quả của các phác đồ điều trị kinh điển.

2. Phân loại bệnh lao

• Lao tiềm ẩn (Latent TB infection): Là tình trạng cơ thể nhiễm M. tuberculosis nhưng không biểu hiện triệu chứng lâm sàng và không có khả năng lây truyền. Vi khuẩn lao bị hệ miễn dịch kiểm soát và nằm ở trạng thái không hoạt động. Tuy nhiên, lao tiềm ẩn có thể tiến triển thành lao hoạt động, đặc biệt ở người suy giảm miễn dịch.

• Lao hoạt động (Active TB disease): Là giai đoạn vi khuẩn tăng sinh và gây ra các triệu chứng lâm sàng, đồng thời có khả năng lây truyền. Khoảng 5–10% người nhiễm lao tiềm ẩn sẽ chuyển sang lao hoạt động trong suốt cuộc đời, đặc biệt trong 2–5 năm đầu sau khi nhiễm.

3. Yếu tố nguy cơ tiến triển thành lao hoạt động

• Suy giảm miễn dịch (HIV/AIDS, dùng corticosteroid, hóa trị…)

• Mới nhiễm lao trong vòng 2–5 năm

• Trẻ nhỏ và người cao tuổi

• Người sử dụng chất kích thích tiêm truyền

• Người có tiền sử lao không được điều trị đầy đủ

4. Triệu chứng lâm sàng

• Lao tiềm ẩn: Không có triệu chứng. X-quang phổi bình thường, nhưng có thể phát hiện qua xét nghiệm da (Tuberculin skin test - TST) hoặc xét nghiệm máu (Interferon Gamma Release Assays - IGRA).

• Lao hoạt động:

  • Ho kéo dài trên 3 tuần, có thể ho ra máu

  • Đau ngực

  • Sốt, đổ mồ hôi về đêm

  • Gầy sút cân, chán ăn, mệt mỏi

  • Ớn lạnh

Tùy theo cơ quan tổn thương ngoài phổi, có thể có thêm:

• Sưng hạch bạch huyết

• Đau khớp, đau xương

• Đau bụng

• Đau đầu dai dẳng, lú lẫn hoặc co giật (nếu tổn thương màng não)

5. Chẩn đoán

• Lao tiềm ẩn: Dựa vào TST hoặc IGRA. Không có triệu chứng lâm sàng và hình ảnh học bình thường.

• Lao hoạt động:

  • Khai thác tiền sử tiếp xúc, triệu chứng lâm sàng

  • Khám lâm sàng, bao gồm đánh giá hạch ngoại vi và phổi

  • X-quang phổi

  • Nhuộm soi và nuôi cấy đờm tìm AFB (acid-fast bacilli)

  • Xét nghiệm sinh học phân tử (PCR, Xpert MTB/RIF)

6. Điều trị

• Lao tiềm ẩn: Nhằm ngăn ngừa tiến triển thành lao hoạt động. Các phác đồ điều trị bao gồm:

  • Isoniazid hàng ngày trong 6–9 tháng;

  • Rifapentine + isoniazid 1 lần/tuần trong 12 tuần;

  • Rifampicin hàng ngày trong 4 tháng.

• Lao hoạt động:

  • Phác đồ chuẩn (với vi khuẩn nhạy cảm): Isoniazid, Rifampicin, Pyrazinamide và Ethambutol trong 2 tháng tấn công, sau đó duy trì với Isoniazid và Rifampicin trong 4–7 tháng.

  • Lao kháng thuốc: Cần cá thể hóa điều trị, sử dụng các thuốc hàng hai (fluoroquinolone, amikacin, bedaquiline, linezolid…), thời gian điều trị có thể kéo dài đến 18–24 tháng.

Lưu ý: Tuân thủ đầy đủ liệu trình là yếu tố tiên quyết để tránh lao kháng thuốc và tái phát.

7. Nguyên nhân và cơ chế lây truyền

Bệnh do Mycobacterium tuberculosis gây ra. Vi khuẩn lây truyền qua không khí khi người bệnh lao phổi hoạt động ho, hắt hơi hoặc nói chuyện. Bệnh không lây qua tiếp xúc thông thường (bắt tay, dùng chung đồ dùng).

Người bệnh thường không còn khả năng lây truyền sau khoảng 2 tuần điều trị bằng phác đồ kháng sinh hiệu quả.

8. Phòng ngừa

• Phát hiện và điều trị sớm các ca lao hoạt động

• Cách ly tạm thời người bệnh trong giai đoạn lây nhiễm

• Sử dụng khẩu trang y tế đúng cách

• Tăng cường thông gió nơi ở, nơi làm việc

• Chủng ngừa BCG (Bacillus Calmette–Guérin) cho trẻ sơ sinh tại các quốc gia có tỷ lệ mắc lao cao

• Xét nghiệm lao định kỳ ở nhóm nguy cơ cao (nhân viên y tế, người sống chung với người bệnh, người có HIV...)

9. Kết luận

Bệnh lao vẫn là một bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng nhưng có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả nếu được phát hiện sớm và điều trị đúng phác đồ. Việc tăng cường nhận thức cộng đồng, tuân thủ điều trị và kiểm soát lây nhiễm là những biện pháp then chốt trong chiến lược kiểm soát bệnh lao toàn cầu, đặc biệt trong bối cảnh các chủng lao kháng thuốc đang gia tăng.