Chăm sóc và bảo vệ chức năng gan

1. Vai trò của gan trong cơ thể

Gan là cơ quan lớn thứ hai trong cơ thể và đảm nhiệm hơn 500 chức năng sống còn. Các vai trò quan trọng của gan bao gồm:

• Chuyển hóa chất dinh dưỡng

• Khử độc và loại bỏ chất thải

• Sản xuất mật hỗ trợ tiêu hóa lipid

• Điều hòa mức glucose, cholesterol, và protein huyết tương

• Điều hòa miễn dịch và chống nhiễm trùng

Tuy nhiên, nhiều bệnh lý gan ở giai đoạn sớm có biểu hiện mơ hồ hoặc không triệu chứng, dẫn đến việc chẩn đoán trễ. Việc chủ động chăm sóc gan là điều cần thiết để phòng ngừa tổn thương mạn tính như viêm gan, xơ gan và ung thư gan.

2. Các khuyến nghị khoa học nhằm bảo vệ chức năng gan

2.1. Sử dụng cà phê một cách hợp lý

Nhiều nghiên cứu dịch tễ học cho thấy việc tiêu thụ 2–3 ly cà phê mỗi ngày có thể giảm nguy cơ mắc xơ gan, gan nhiễm mỡ, ung thư gan, và cải thiện men gan ở bệnh nhân có bệnh lý gan nền. Tác dụng này không phụ thuộc vào cách pha chế cà phê. Tuy nhiên, cà phê không thể thay thế chế độ dinh dưỡng hợp lý và lối sống lành mạnh.

2.2. Tránh lạm dụng acetaminophen (paracetamol)

Acetaminophen có mặt trong hơn 600 loại thuốc, bao gồm thuốc giảm đau và thuốc cảm lạnh. Dùng quá liều (>4.000 mg/ngày ở người lớn) là nguyên nhân hàng đầu gây viêm gan cấp do thuốc. Bệnh nhân cần:

• Không sử dụng nhiều chế phẩm chứa acetaminophen đồng thời

• Tuân thủ liều lượng khuyến cáo

• Báo với bác sĩ khi có biểu hiện vàng da, mệt mỏi, buồn nôn

2.3. Thực hành tình dục an toàn

Viêm gan B và C có thể lây truyền qua đường tình dục. Sử dụng bao cao su đúng cách, xét nghiệm tầm soát định kỳ và tiêm phòng viêm gan B là những biện pháp phòng bệnh hiệu quả. Viêm gan C thường không được phát hiện cho đến khi đã có tổn thương gan nặng.

2.4. Tuân thủ chỉ định điều trị

Một số thuốc có độc tính gan tiềm ẩn, bao gồm thuốc kháng viêm, statin, thuốc chống lao, thuốc thảo dược. Bệnh nhân nên:

• Dùng thuốc theo đơn

• Báo với bác sĩ khi có triệu chứng bất thường (vàng da, ngứa, đau hạ sườn phải)

• Không tự ý sử dụng thực phẩm chức năng

2.5. Thận trọng với dược liệu và thảo mộc

Nhiều thảo dược có thể gây tổn thương gan do độc tính trực tiếp hoặc qua trung gian miễn dịch, bao gồm:

• Cây lưu ly, cây liên mộc, cây lược vàng (chứa alkaloid pyrrolizidine)

• Cây hoàng liên, chaparral, bạc hà, bạch chỉ

• Bạc keo có thể gây argyria, làm da chuyển màu xám xanh vĩnh viễn

Đa số sản phẩm thảo dược thiếu bằng chứng lâm sàng về hiệu quả và độ an toàn. Bệnh nhân nên tham khảo bác sĩ trước khi sử dụng.

2.6. Hạn chế rượu bia

Rượu là tác nhân độc gan rõ ràng, có thể gây gan nhiễm mỡ, viêm gan do rượu, xơ gan và ung thư gan. WHO khuyến cáo:

• Phụ nữ: ≤1 đơn vị cồn/ngày

• Nam giới: ≤2 đơn vị cồn/ngày
  Sử dụng rượu còn ảnh hưởng đến hệ vi sinh ruột và làm gia tăng quá trình viêm tại gan.

2.7. Duy trì chế độ ăn lành mạnh

• Ưu tiên trái cây, rau củ quả đa dạng, ngũ cốc nguyên hạt

• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn, chất béo bão hòa, đường đơn

• Bổ sung chất béo lành mạnh từ cá, hạt, dầu thực vật

• Duy trì lượng nước đầy đủ (1.5–2 lít/ngày)

2.8. Duy trì cân nặng hợp lý

Chỉ số BMI trong khoảng 18.5–24.9 kg/m² giúp giảm nguy cơ gan nhiễm mỡ không do rượu (NAFLD). Giảm 5–10% trọng lượng cơ thể có thể cải thiện đáng kể tình trạng men gan và cấu trúc mô gan.

2.9. Tập thể dục đều đặn

Tập thể dục giúp:

• Cải thiện nhạy cảm insulin

• Giảm triglyceride máu

• Tăng chuyển hóa mỡ gan
  Khuyến nghị: ≥150 phút/tuần hoạt động thể lực mức trung bình (đi bộ nhanh, đạp xe…)

2.10. Rửa tay thường xuyên

Rửa tay với xà phòng và nước ấm giúp phòng ngừa viêm gan A và các bệnh lây truyền qua đường phân-miệng. Cần đặc biệt lưu ý trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh hoặc thay tã.

2.11. Tránh phơi nhiễm hóa chất

Các dung môi, thuốc trừ sâu, bình xịt diệt côn trùng... có thể gây tổn thương tế bào gan. Cần:

• Sử dụng đồ bảo hộ (khẩu trang, găng tay, kính)

• Làm việc trong không gian thông thoáng

2.12. Thận trọng với kim tiêm và máu

• Tránh dùng chung kim tiêm

• Xét nghiệm viêm gan C nếu từng tiêm chích ma túy, bị kim đâm, truyền máu/truyền chế phẩm trước năm 1992

• Hạn chế xăm, xỏ khuyên tại cơ sở không đạt điều kiện vệ sinh

3. Kiểm tra và tầm soát chức năng gan

Đối tượng nên xét nghiệm gan định kỳ:

• Uống rượu thường xuyên

• Có tiền sử gia đình mắc bệnh gan

• Có yếu tố nguy cơ viêm gan C

• Trên 18 tuổi, đặc biệt phụ nữ có thai

• Có bệnh lý mạn tính như HIV, đái tháo đường, thận mạn

• Từng truyền máu, ghép tạng hoặc dùng chế phẩm máu trước năm 1992

Các xét nghiệm cần thiết:

• Men gan (AST, ALT), GGT, bilirubin

• Chức năng đông máu (INR), albumin

• Tầm soát viêm gan B, C (HBsAg, Anti-HCV)

4. Tiêm vắc-xin phòng viêm gan

• Viêm gan A và B có vắc-xin hiệu quả và an toàn

• Không có vắc-xin cho viêm gan C

• Người lớn chưa tiêm chủng, người có nguy cơ cao và người bị suy giảm miễn dịch cần được đánh giá để tiêm phòng sớm

Kết luận

Chức năng gan có thể được bảo vệ và duy trì tốt thông qua các biện pháp chủ động: dinh dưỡng cân bằng, tránh rượu bia và thuốc không cần thiết, tiêm phòng đầy đủ, tập thể dục thường xuyên và xét nghiệm định kỳ theo hướng dẫn y tế. Việc chăm sóc gan là đầu tư cho sức khỏe lâu dài và phòng ngừa nhiều bệnh lý mạn tính nguy hiểm.