Đau đầu chùm (Cluster Headache): Chẩn đoán và điều trị

1. Tổng quan

Đau đầu chùm (Cluster Headache – CH) là một rối loạn thần kinh nguyên phát hiếm gặp, được đặc trưng bởi các cơn đau đầu dữ dội, một bên, khu trú quanh hốc mắt và thường xảy ra theo chu kỳ. Đây là một trong những dạng đau đầu nguyên phát gây đau đớn dữ dội nhất, ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng sống của người bệnh.

2. Đặc điểm lâm sàng

2.1. Cơn đau đặc trưng

• Vị trí: Đau dữ dội, khu trú quanh hốc mắt, lan ra trán, thái dương, gò má hoặc hàm trên.

• Đặc tính: Đau nhói, bỏng rát, có thể mô tả như bị “đâm xuyên qua mắt”.

• Thời gian: Mỗi cơn kéo dài từ 15 đến 180 phút, thường xảy ra 1–8 lần mỗi ngày, có tính chu kỳ cao (xảy ra vào cùng thời điểm trong ngày, phổ biến vào ban đêm).

2.2. Triệu chứng kèm theo

• Chảy nước mắt, đỏ mắt cùng bên

• Nghẹt mũi hoặc chảy nước mũi một bên

• Sụp mi, co đồng tử (hội chứng Horner một phần)

• Bồn chồn, kích thích, không thể nằm yên

• Đôi khi có thay đổi huyết áp, nhịp tim, nhạy cảm với ánh sáng hoặc âm thanh

2.3. Phân biệt với đau nửa đầu (Migraine)

3. Dịch tễ và yếu tố nguy cơ

• Tỷ lệ mắc: Ước tính khoảng 1/1.000 dân số, nam giới chiếm đa số (tỷ lệ nam:nữ khoảng 9:1)

• Độ tuổi khởi phát: Thường gặp trong khoảng 20–50 tuổi

• Yếu tố nguy cơ: Hút thuốc lá, tiền sử gia đình, rối loạn vùng dưới đồi

4. Cơ chế bệnh sinh

Cơn đau đầu chùm được cho là kết quả của sự kích hoạt hệ thống thần kinh sinh ba – tự động. Các nghiên cứu hình ảnh học cho thấy vùng dưới đồi sau bên phải bị kích thích trong cơn đau, cho thấy vai trò trung tâm của vùng dưới đồi trong cơ chế bệnh sinh. Kích hoạt dây thần kinh sinh ba gây đau mặt, đồng thời kích thích các cấu trúc liên quan đến chức năng tự động thần kinh.

5. Phân loại

• Đau đầu chùm từng giai đoạn (episodic CH): Chiếm 80–90%; xảy ra theo chu kỳ 6–12 tuần, sau đó là thời kỳ thuyên giảm kéo dài ≥ 1 năm.

• Đau đầu chùm mạn tính (chronic CH): Chiếm 10–20%; không có giai đoạn thuyên giảm rõ ràng hoặc thời gian thuyên giảm < 3 tháng.

6. Điều trị

6.1. Điều trị cắt cơn

Oxy liệu pháp liều cao

• Thở oxy 100% với lưu lượng ≥ 12 L/phút qua mặt nạ không thở lại

• Có hiệu quả ở khoảng 70–90% bệnh nhân nếu được sử dụng trong vòng vài phút sau khi khởi phát cơn

Sumatriptan

• Dạng tiêm dưới da 6 mg hoặc dạng xịt mũi 20 mg

• Có hiệu quả cắt cơn nhanh chóng trong vòng 15 phút

• Không có tác dụng phòng ngừa, cần dùng theo từng cơn

6.2. Điều trị dự phòng

Verapamil

• Thuốc lựa chọn hàng đầu trong điều trị dự phòng

• Liều thường dùng: 240–960 mg/ngày (khởi đầu liều thấp và tăng dần)

• Cần theo dõi ECG do nguy cơ loạn nhịp tim

Corticosteroids (Prednisone)

• Dùng liều cao trong thời gian ngắn (10–14 ngày) để cắt cụm cơn

• Hiệu quả nhanh nhưng không dùng kéo dài do nguy cơ biến chứng

Lithium carbonate

• Hiệu quả trong thể đau đầu chùm mạn tính

• Cần theo dõi nồng độ huyết thanh và chức năng thận/giáp

Topiramate, Divalproex, Gabapentin, Melatonin

• Có thể được sử dụng như liệu pháp thay thế hoặc phối hợp

• Hiệu quả chưa được thiết lập hoàn toàn, cần theo dõi lâm sàng

6.3. Các phương pháp can thiệp

Kích thích vùng dưới đồi sâu (Hypothalamic Deep Brain Stimulation)

• Áp dụng cho bệnh nhân đau đầu chùm mạn tính, kháng trị với thuốc

• Nghiên cứu cho thấy hiệu quả giảm đau ở hơn 60% bệnh nhân

• Là can thiệp chuyên sâu, đòi hỏi theo dõi chặt chẽ

Phong bế dây thần kinh chẩm (Occipital Nerve Block)

• Tiêm corticosteroid tại vùng chẩm để giảm đau

• Tác dụng khởi phát sau vài giờ và kéo dài vài ngày đến vài tháng

• Có thể áp dụng như liệu pháp tạm thời khi khởi động điều trị dự phòng

7. Tiên lượng và theo dõi

• Đau đầu chùm không gây tử vong nhưng ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng sống

• Bệnh có xu hướng tái phát theo chu kỳ

• Cần theo dõi lâm sàng định kỳ và điều chỉnh phác đồ điều trị theo đáp ứng

• Can thiệp sớm giúp ngăn ngừa mạn tính hóa và biến chứng tâm lý

8. Kết luận

Đau đầu chùm là một rối loạn đau đầu nguyên phát nặng nề, hiếm gặp, với đặc trưng là các cơn đau dữ dội quanh hốc mắt, có tính chất chu kỳ. Việc phân biệt sớm với các thể đau đầu khác, kết hợp các biện pháp điều trị cắt cơn và dự phòng hợp lý, đóng vai trò then chốt trong quản lý bệnh. Phối hợp đa chuyên khoa, bao gồm thần kinh, tâm thần và đau mạn tính, có thể cần thiết trong các trường hợp kháng trị hoặc ảnh hưởng tâm lý nghiêm trọng.