Mối liên hệ giữa sốt và mất nước: Cơ chế bệnh sinh, biểu hiện lâm sàng và xử trí

Tổng quan

Sốt (pyrexia) và mất nước (dehydration) là hai biểu hiện thường gặp và có mối liên hệ sinh lý học chặt chẽ trong nhiều tình trạng bệnh lý. Tuy nhiên, mặc dù có thể đồng thời xuất hiện, sốt không nhất thiết là hậu quả trực tiếp của mất nước. Ngược lại, sốt thường là hậu quả của các phản ứng viêm hoặc nhiễm trùng, và có thể dẫn đến mất nước do gia tăng mất nhiệt qua da và đường hô hấp.

Sốt có phải là triệu chứng của mất nước?

Mất nước, đặc biệt là mức độ nặng, có thể ảnh hưởng đến cơ chế điều hòa thân nhiệt, làm tăng nguy cơ sốt, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Tuy nhiên, bản thân mất nước không trực tiếp gây ra sốt. Thông thường, mất nước là hậu quả của tình trạng sốt và tăng chuyển hóa hơn là nguyên nhân nguyên phát.

Cơ thể phụ thuộc vào hệ thống điều nhiệt, bao gồm cơ chế tiết mồ hôi và tăng thông khí, để duy trì thân nhiệt ổn định. Khi mất nước xảy ra, những cơ chế này hoạt động kém hiệu quả, khiến nhiệt độ cơ thể có thể tăng lên — một yếu tố góp phần hình thành sốt trong điều kiện mất nước kéo dài.

Biểu hiện lâm sàng của mất nước

Triệu chứng nhẹ đến trung bình:

• Khát nước

• Khô niêm mạc miệng

• Giảm tiết mồ hôi, tiểu ít

• Nước tiểu sẫm màu

• Da khô, turgor da giảm

• Mệt mỏi, chóng mặt nhẹ

Triệu chứng nặng:

• Lú lẫn, thay đổi tri giác

• Ngất

• Vô niệu hoặc thiểu niệu nặng

• Rối loạn nhịp tim

• Thở nhanh

• Sốc giảm thể tích

Biểu hiện mất nước ở trẻ nhỏ:

• Khô môi, lưỡi

• Không chảy nước mắt khi khóc

• Ít hoặc không có nước tiểu (không có tã ướt ≥3 giờ)

• Mắt trũng, thóp lõm

• Kích thích hoặc ngủ li bì

• Sốt cao không đáp ứng với thuốc hạ nhiệt

Sốt có gây mất nước không?

Có. Sốt làm tăng mức chuyển hóa cơ bản (BMR), thúc đẩy sự bài tiết mồ hôi và hơi nước qua hô hấp, từ đó làm tăng mất nước và điện giải. Ngoài ra, tình trạng chán ăn, giảm uống khi bị sốt cũng góp phần làm trầm trọng hơn tình trạng mất nước, đặc biệt ở các nhóm có nguy cơ như trẻ nhỏ và người già.

Xử trí mất nước liên quan đến sốt

1. Bù dịch và điện giải:

   • Ưu tiên bù dịch đường uống nếu bệnh nhân còn tỉnh táo và dung nạp tốt.

   • Dung dịch điện giải đường uống (ORESOL) là lựa chọn tối ưu, đặc biệt ở trẻ em.

   • Bắt đầu bằng từng ngụm nhỏ nếu có buồn nôn/nôn. Đối với trẻ nhỏ, có thể sử dụng thìa hoặc bơm tiêm nhỏ giọt dưới sự giám sát y tế.

   • Tránh đồ uống có chứa caffeine, nhiều đường hoặc chứa chất kích thích có thể làm nặng thêm mất nước.

2. Hạ sốt hỗ trợ:

   • Chườm ấm, tắm nước ấm để hỗ trợ tản nhiệt.

   • Sử dụng thuốc hạ sốt (paracetamol, ibuprofen) khi cần thiết. Cần tuân thủ liều lượng và chống chỉ định:

     • Tránh sử dụng aspirin ở trẻ em dưới 17 tuổi do nguy cơ hội chứng Reye.

     • Tham khảo ý kiến nhân viên y tế về liều lượng cụ thể.

3. Theo dõi và đánh giá lâm sàng:

   • Đo nhiệt độ, mạch, huyết áp, nhịp thở và lượng nước tiểu hàng ngày.

   • Nếu bệnh nhân biểu hiện lú lẫn, không uống được, tụt huyết áp, hoặc có dấu hiệu sốc → cần nhập viện và bù dịch đường tĩnh mạch.

Một số nguyên nhân thường gặp dẫn đến đồng thời sốt và mất nước:

• Nhiễm trùng đường tiêu hóa: gây nôn, tiêu chảy và sốt

• Nhiễm khuẩn toàn thân (sepsis)

• Nhiễm virus cúm hoặc sốt siêu vi

• Tình trạng kiệt sức do nóng (heat exhaustion) hoặc sốc nhiệt (heat stroke)

Các đối tượng nguy cơ cao cần theo dõi sát:

• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ

• Người cao tuổi

• Bệnh nhân có bệnh nền như suy tim, suy thận, đái tháo đường

• Người không tự chăm sóc được (bất động, sa sút trí tuệ)

Kết luận

Sốt và mất nước là hai biểu hiện có thể liên quan chặt chẽ trong nhiều bệnh cảnh lâm sàng. Sốt không phải là biểu hiện đặc hiệu của mất nước, nhưng mất nước có thể làm nặng thêm tình trạng sốt và ngược lại. Việc xử trí đúng và kịp thời, bao gồm đánh giá mức độ mất nước, điều trị nguyên nhân gây sốt và bù dịch hợp lý, có thể cải thiện tiên lượng và ngăn ngừa biến chứng nghiêm trọng, đặc biệt ở các đối tượng dễ tổn thương.