Tác động của căng thẳng lên cân nặng: Cơ chế sinh lý và định hướng can thiệp

1. Tổng quan

Căng thẳng (stress) là phản ứng sinh lý và tâm lý của cơ thể trước các tác nhân gây áp lực từ môi trường sống, công việc, tài chính, các mối quan hệ xã hội hoặc những thay đổi lớn trong đời sống cá nhân. Căng thẳng có thể ảnh hưởng sâu rộng đến hoạt động của nhiều hệ thống cơ quan, bao gồm hệ nội tiết, tiêu hóa và thần kinh. Một trong những biểu hiện thường gặp nhưng ít được chú ý là sự thay đổi trọng lượng cơ thể, đặc biệt là giảm cân ngoài ý muốn.

2. Cơ chế sinh học liên quan đến căng thẳng và giảm cân

2.1. Phản ứng viêm và kích thích dây thần kinh phế vị

Căng thẳng có thể khởi phát tình trạng viêm hệ thống mức độ thấp thông qua sự thay đổi nồng độ cytokine tiền viêm. Quá trình viêm này có thể kích hoạt dây thần kinh phế vị, ảnh hưởng đến chức năng vận động ruột, hấp thu dinh dưỡng và cảm giác đói, từ đó dẫn đến giảm cân.

2.2. Kích hoạt hệ thần kinh giao cảm – phản ứng “chiến đấu hay bỏ chạy”

Dưới tác động của căng thẳng cấp tính, hệ thần kinh giao cảm kích thích tuyến thượng thận tiết epinephrine (adrenaline), làm tăng nhịp tim, nhịp thở và thúc đẩy tiêu hao năng lượng nhanh chóng. Epinephrine cũng làm thay đổi nhu động ruột và ảnh hưởng đến chuyển hóa glucose, từ đó ảnh hưởng đến cảm giác thèm ăn và lượng calo tiêu thụ.

2.3. Thay đổi hoạt động trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận (HPA)

Trục HPA là thành phần trung tâm điều hòa phản ứng stress. Căng thẳng kéo dài kích thích vùng hạ đồi tiết corticotropin-releasing hormone (CRH), kích thích tuyến yên giải phóng adrenocorticotropic hormone (ACTH), dẫn đến tăng tiết cortisol từ tuyến thượng thận. Cortisol làm tăng tân tạo glucose, điều hòa miễn dịch và ảnh hưởng đến hành vi ăn uống. Tuy nhiên, khi stress kéo dài, hoạt động trục HPA có thể bị rối loạn, gây mất cân bằng nội tiết, thay đổi chuyển hóa năng lượng và làm giảm cảm giác thèm ăn.

2.4. Rối loạn chức năng tiêu hóa liên quan đến stress

Stress ảnh hưởng trực tiếp đến trục não – ruột, làm thay đổi vận động ruột và tăng nhạy cảm nội tạng, gây ra nhiều triệu chứng tiêu hóa không đặc hiệu như:

• Ợ nóng, trào ngược dạ dày – thực quản

• Khó nuốt, đầy hơi, trung tiện

• Buồn nôn, nôn mửa

• Đau bụng kiểu co thắt

• Táo bón hoặc tiêu chảy

• Biến động cảm giác thèm ăn (tăng hoặc giảm)

Tổ hợp các rối loạn tiêu hóa này có thể ảnh hưởng đến lượng thức ăn đưa vào và hiệu quả hấp thu dinh dưỡng, góp phần vào giảm cân không chủ ý.

3. Biện pháp kiểm soát căng thẳng và hỗ trợ cân bằng năng lượng

3.1. Kỹ thuật giảm căng thẳng

Việc can thiệp sớm vào stress là cần thiết để ngăn ngừa hậu quả trên sức khỏe thể chất và tâm thần. Các biện pháp kiểm soát stress đã được chứng minh hiệu quả gồm:

• Kỹ thuật thở sâu và thư giãn cơ tiến triển

• Thiền chánh niệm (mindfulness meditation)

• Tăng cường vận động thể chất thường xuyên

• Nghe nhạc thư giãn, đọc sách

• Duy trì giấc ngủ đủ và đều đặn

• Trò chuyện với người thân hoặc nhà trị liệu tâm lý

• Tham gia hoạt động xã hội và tình nguyện

• Tránh sử dụng rượu bia và chất gây nghiện

3.2. Dinh dưỡng hỗ trợ chống stress

Một chế độ ăn đầy đủ vi chất dinh dưỡng đóng vai trò quan trọng trong điều hòa phản ứng stress và phục hồi sau stress:

• Axit béo omega-3 (có trong cá hồi, hạt lanh): hỗ trợ giảm viêm và điều hòa trục HPA.

• Vitamin C (trong cam quýt, ớt chuông): giúp duy trì chức năng miễn dịch và làm giảm nồng độ cortisol.

• Carbohydrate phức hợp (ngũ cốc nguyên hạt, khoai): giúp ổn định đường huyết và tăng serotonin.

• Magie (có trong rau xanh, các loại đậu): giúp cải thiện chất lượng giấc ngủ, giảm đau đầu và lo âu.

Ngoài ra, tránh caffeine là một biện pháp quan trọng vì caffeine có thể làm trầm trọng thêm triệu chứng lo âu và rối loạn giấc ngủ ở người bị stress.

4. Khi nào cần can thiệp y tế?

Người bệnh nên đến khám bác sĩ nếu xuất hiện:

• Sụt cân >5% trọng lượng cơ thể trong 6–12 tháng mà không rõ nguyên nhân

• Triệu chứng stress kéo dài và ảnh hưởng đến chức năng sinh hoạt, ăn uống, giấc ngủ

• Có biểu hiện rối loạn tiêu hóa mạn tính hoặc không đáp ứng với điều trị triệu chứng thông thường

• Nghi ngờ rối loạn lo âu hoặc trầm cảm liên quan đến stress

Bác sĩ có thể chỉ định các xét nghiệm cận lâm sàng, đánh giá chức năng nội tiết, tiêu hóa và tâm thần để đưa ra kế hoạch điều trị phù hợp.

5. Kết luận

Căng thẳng ảnh hưởng sâu sắc đến chuyển hóa và thói quen ăn uống thông qua các cơ chế thần kinh – nội tiết – miễn dịch. Giảm cân không chủ ý liên quan đến stress cần được đánh giá kỹ lưỡng để loại trừ các nguyên nhân thực thể và can thiệp toàn diện. Việc áp dụng các biện pháp giảm stress hiệu quả kết hợp với chế độ dinh dưỡng hợp lý có vai trò then chốt trong phục hồi cân nặng và cải thiện chất lượng sống.