Tăng cân trong thời kỳ mãn kinh: Cơ chế, nguy cơ sức khỏe và hướng xử trí

1. Tổng quan

Tăng cân ở phụ nữ trong độ tuổi trung niên là hiện tượng phổ biến, liên quan đến nhiều yếu tố sinh lý và hành vi. Thời kỳ mãn kinh – đặc trưng bởi sự suy giảm và biến động nội tiết tố nữ – được xem là một trong những yếu tố chính góp phần vào thay đổi thành phần cơ thể, bao gồm gia tăng khối lượng mỡ, đặc biệt là mỡ bụng.

Phân biệt ảnh hưởng của lão hóa và mãn kinh đối với việc tăng cân là điều không dễ dàng do hai quá trình này thường diễn ra đồng thời. Tuy nhiên, các nghiên cứu đã cho thấy sự thay đổi nội tiết tố trong giai đoạn tiền mãn kinh có thể làm tăng tốc độ tích lũy mô mỡ ở phụ nữ.

2. Cơ chế tăng cân liên quan đến mãn kinh

• Biến động nội tiết tố: Sự suy giảm estrogen và progesterone ảnh hưởng đến quá trình điều hòa chuyển hóa năng lượng, làm thay đổi sự phân bố mỡ, đồng thời làm giảm khối lượng cơ nạc – yếu tố đóng vai trò quan trọng trong tiêu hao năng lượng cơ bản.

• Giảm hoạt động thể chất và chuyển hóa cơ bản: Phụ nữ tuổi trung niên thường có xu hướng giảm mức độ vận động. Cùng với sự mất khối lượng cơ, điều này làm giảm tổng năng lượng tiêu hao hàng ngày, tăng nguy cơ dư thừa năng lượng và tích tụ mỡ.

• Tác dụng phụ của thuốc: Một số loại thuốc điều trị tăng huyết áp, trầm cảm hoặc rối loạn chuyển hóa có thể gây tăng cân.

3. Hậu quả sức khỏe liên quan đến tăng cân

Tăng cân trong thời kỳ mãn kinh, đặc biệt là mỡ bụng, có liên quan đến nhiều bệnh lý nghiêm trọng:

• Chuyển hóa: Tăng nguy cơ đề kháng insulin, đái tháo đường type 2, tăng lipid máu và hội chứng chuyển hóa.

• Tim mạch: Nguy cơ cao hơn đối với tăng huyết áp, xơ vữa động mạch và bệnh tim mạch.

• Ung thư: Béo phì là yếu tố nguy cơ đã được chứng minh đối với ung thư vú, nội mạc tử cung, buồng trứng, thực quản, dạ dày, đại trực tràng, gan, tuyến tụy và thận.

• Các biến chứng khác: Ngưng thở khi ngủ, thoái hóa khớp, rối loạn tiêu hóa (trào ngược dạ dày – thực quản), rối loạn chức năng tình dục, và các vấn đề tiết niệu – sinh dục.

4. Biện pháp quản lý và phòng ngừa tăng cân

4.1 Thay đổi lối sống

• Hoạt động thể chất: Khuyến nghị tập thể dục nhịp điệu 20–30 phút mỗi ngày kết hợp tập luyện sức mạnh (nâng tạ, yoga, pilates) 2–3 lần mỗi tuần. Việc này không chỉ hỗ trợ giảm cân mà còn giúp duy trì khối cơ, tăng mật độ xương và cải thiện tâm trạng.

• Chế độ ăn uống: Giảm 10–20% tổng năng lượng tiêu thụ so với giai đoạn tiền mãn kinh. Khuyến khích theo mô hình chế độ ăn Địa Trung Hải, giàu rau quả, ngũ cốc nguyên hạt, đậu hạt, dầu ô liu, hạn chế thịt đỏ và thực phẩm chế biến sẵn. Ưu tiên sử dụng protein thực vật (quinoa, đậu nành, đậu lăng...).

4.2 Quản lý giấc ngủ

Giấc ngủ kém có liên quan đến rối loạn chuyển hóa và tăng cảm giác đói thông qua điều hòa hormon leptin và ghrelin. Cần cải thiện chất lượng giấc ngủ bằng các biện pháp vệ sinh giấc ngủ (giờ ngủ cố định, hạn chế ánh sáng xanh, giữ môi trường ngủ yên tĩnh và mát mẻ) và điều trị các rối loạn giấc ngủ nếu có (ngưng thở khi ngủ, hội chứng chân không yên...).

4.3 Liệu pháp hormone mãn kinh (MHT)

Mặc dù không được chỉ định để giảm cân, liệu pháp hormone thay thế có thể cải thiện các triệu chứng vận mạch (bốc hỏa, đổ mồ hôi đêm) và rối loạn giấc ngủ, từ đó gián tiếp hỗ trợ kiểm soát cân nặng. Cần cân nhắc kỹ giữa lợi ích và nguy cơ khi sử dụng MHT, tuân theo chỉ định chuyên khoa.

4.4 Đánh giá thuốc đang sử dụng

Một số thuốc điều trị mạn tính có thể làm tăng cân. Cần phối hợp với bác sĩ điều trị để xem xét việc điều chỉnh thuốc nếu phù hợp.

4.5 Thuốc giảm cân

Trong các trường hợp đáp ứng tiêu chuẩn của FDA (BMI ≥ 30 hoặc ≥ 27 kèm bệnh lý liên quan đến cân nặng), thuốc điều trị béo phì có thể được chỉ định. Tuy nhiên, hiệu quả lâu dài và tính an toàn cần tiếp tục được đánh giá, đặc biệt trong đối tượng phụ nữ mãn kinh.

5. Kết luận

Tăng cân trong thời kỳ mãn kinh là hậu quả của tương tác giữa thay đổi nội tiết, lối sống ít vận động và các yếu tố chuyển hóa liên quan đến tuổi tác. Việc kiểm soát cân nặng trong giai đoạn này đòi hỏi chiến lược tổng thể, bao gồm cải thiện chế độ ăn, tăng cường vận động, tối ưu hóa giấc ngủ, quản lý thuốc và điều trị các triệu chứng mãn kinh đi kèm. Ưu tiên phương pháp thay đổi hành vi và lối sống lành mạnh là nền tảng bền vững trong chăm sóc sức khỏe phụ nữ trung niên.