Tổng quan về hormone sinh dục nữ và vai trò sinh lý

1. Khái niệm hormone sinh dục và tầm quan trọng sinh học

Hormone sinh dục (sex hormones), còn gọi là steroid giới tính, là các chất truyền tin hóa học do hệ thống nội tiết tiết ra, đóng vai trò then chốt trong sự phát triển giới tính, sinh sản và điều hòa nhiều chức năng sinh lý của cơ thể. Ở nữ giới, các giai đoạn sinh lý như tuổi dậy thì, thai kỳ và mãn kinh đều liên quan mật thiết đến sự thay đổi nồng độ hormone sinh dục.

Các hormone này được sản xuất chủ yếu bởi buồng trứng và tuyến thượng thận. Ngoài ra, trong thời kỳ thai nghén, nhau thai cũng là nguồn sản sinh quan trọng.

2. Các chức năng chính của hormone sinh dục

Hormone sinh dục ở cả nam và nữ có ảnh hưởng đến:

• Sự phát triển và biệt hóa giới tính

• Điều hòa chu kỳ kinh nguyệt và chức năng sinh sản

• Ham muốn tình dục

• Phát triển xương và cơ

• Phản ứng viêm

• Mức cholesterol máu

• Tăng trưởng tóc và phân bố mô mỡ

3. Yếu tố ảnh hưởng đến nồng độ hormone sinh dục nữ

Nồng độ hormone sinh dục có thể dao động do nhiều yếu tố, bao gồm:

• Độ tuổi và giai đoạn sinh lý (dậy thì, mang thai, mãn kinh)

• Chu kỳ kinh nguyệt

• Căng thẳng tâm lý

• Thuốc (ví dụ: thuốc tránh thai, liệu pháp nội tiết)

• Môi trường sống và thói quen sinh hoạt

Mất cân bằng nội tiết tố có thể dẫn đến nhiều biểu hiện lâm sàng như rối loạn kinh nguyệt, giảm ham muốn, rụng tóc, loãng xương, hay vô sinh.

Các hormone sinh dục chính ở nữ giới

Estrogen

Estrogen là hormone sinh dục chính của nữ giới, được sản xuất chủ yếu tại buồng trứng, với một lượng nhỏ từ tuyến thượng thận và mô mỡ. Estrogen điều hòa sự phát triển của cơ quan sinh dục, đặc điểm sinh dục thứ phát, duy trì niêm mạc tử cung, điều chỉnh lipid máu và ảnh hưởng đến tâm trạng.

Progesterone

Progesterone do hoàng thể, tuyến thượng thận và nhau thai sản xuất. Hormone này tăng cao sau rụng trứng và đóng vai trò thiết yếu trong việc chuẩn bị nội mạc tử cung cho quá trình làm tổ của trứng đã thụ tinh. Mức progesterone thấp có thể gây kinh nguyệt không đều, khó thụ thai hoặc tăng nguy cơ sảy thai.

Testosterone

Mặc dù testosterone chủ yếu là hormone sinh dục nam, nữ giới cũng sản xuất một lượng nhỏ hormone này tại buồng trứng và tuyến thượng thận. Ở nữ giới, testosterone liên quan đến chức năng sinh sản, duy trì ham muốn tình dục, phát triển cơ – xương và sản xuất hồng cầu.

Vai trò sinh lý của hormone sinh dục nữ theo từng giai đoạn

1. Tuổi dậy thì

Trong độ tuổi từ 8 đến 13, tuyến yên bắt đầu tiết ra LH (luteinizing hormone) và FSH (follicle-stimulating hormone), kích thích buồng trứng sản xuất estrogen và progesterone. Những thay đổi nội tiết này dẫn đến:

• Phát triển tuyến vú

• Mọc lông mu và lông nách

• Tăng chiều cao

• Thay đổi phân bố mỡ cơ thể (tăng tích mỡ vùng hông, đùi, mông)

• Mở rộng khung chậu

• Tăng hoạt động tuyến bã nhờn

2. Chu kỳ kinh nguyệt

Chu kỳ kinh nguyệt thường kéo dài 24–38 ngày, chia thành ba giai đoạn:

• Giai đoạn nang noãn: FSH kích thích sự phát triển của nang trứng, estrogen tăng giúp làm dày nội mạc tử cung.

• Giai đoạn rụng trứng: LH tăng đột ngột gây rụng trứng – thời điểm có khả năng thụ thai cao nhất.

• Giai đoạn hoàng thể: Hoàng thể tiết progesterone để chuẩn bị cho thai kỳ. Nếu không có thụ tinh, nội mạc tử cung bong tróc dẫn đến hành kinh.

3. Thai kỳ

Khi trứng được thụ tinh và làm tổ, nhau thai sẽ sản xuất:

• hCG (Human Chorionic Gonadotropin): duy trì hoàng thể để sản xuất progesterone giai đoạn đầu.

• Progesterone: duy trì nội mạc tử cung, ức chế co bóp tử cung.

• Relaxin: làm mềm cổ tử cung và giãn dây chằng vùng chậu vào cuối thai kỳ.

• Estrogen: thúc đẩy phát triển tử cung, vú, và hệ mạch máu.

• HPL (Human Placental Lactogen): điều hòa chuyển hóa để đảm bảo cung cấp dưỡng chất cho thai nhi.

Sau sinh, nồng độ estrogen – progesterone giảm, và cho con bú có thể làm ức chế rụng trứng thông qua giảm FSH/LH.

4. Mãn kinh và hậu mãn kinh

Mãn kinh được xác định khi không có kinh nguyệt liên tục trong 12 tháng, trung bình xảy ra ở tuổi 52. Giai đoạn tiền mãn kinh trước đó có thể kéo dài 2–8 năm, biểu hiện bằng rối loạn kinh nguyệt, bốc hỏa, mất ngủ, khô âm đạo.

Sau mãn kinh, buồng trứng giảm mạnh sản xuất estrogen và progesterone, dẫn đến:

• Tăng nguy cơ loãng xương do mất mật độ xương

• Rối loạn lipid máu, tăng nguy cơ tim mạch

• Giảm ham muốn tình dục

• Rối loạn vận mạch và giấc ngủ

Hormone sinh dục và ham muốn tình dục

• Estrogen: tăng ham muốn và bôi trơn âm đạo

• Testosterone: duy trì ham muốn tình dục và chức năng sinh lý

• Progesterone: nồng độ cao có thể làm giảm ham muốn

Việc mất cân bằng hormone có thể gây rối loạn chức năng tình dục, nhưng liệu pháp hormone thay thế cần được chỉ định cẩn thận dựa trên đánh giá nguy cơ – lợi ích.

Mất cân bằng hormone sinh dục nữ

Biểu hiện lâm sàng có thể gặp:

• Kinh nguyệt bất thường

• Rậm lông, mụn trứng cá

• Khô âm đạo, giảm ham muốn

• Đau vú, tăng cân, rối loạn tiêu hóa

• Bốc hỏa, đổ mồ hôi đêm, rối loạn giấc ngủ

• Mệt mỏi, cáu gắt, trầm cảm

Nguyên nhân thường gặp:

• Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS)

• Suy buồng trứng sớm

• Liệu pháp hormone, thuốc tránh thai

• Béo phì

• Căng thẳng mạn tính

• U buồng trứng, ung thư

Kết luận

Hormone sinh dục là yếu tố trung tâm điều hòa chức năng sinh sản, tình dục và nhiều khía cạnh sức khỏe toàn thân ở nữ giới. Việc hiểu rõ vai trò và sự biến đổi hormone theo từng giai đoạn sinh lý sẽ giúp hỗ trợ chẩn đoán, điều trị và quản lý hiệu quả các tình trạng rối loạn nội tiết. Khi có nghi ngờ mất cân bằng hormone, người bệnh nên được khám, xét nghiệm và theo dõi bởi bác sĩ chuyên khoa nội tiết hoặc sản phụ khoa.