✴️ Bán hạ nam

Bán hạ nam thường được sử dụng để điều trị chứng ho có đờm, ho do đàm thấp và ho do viêm phế quản. Đồng thời, vị thuốc này còn được dùng với mục đích chống nôn. Tuy nhiên, khi sử dụng bán hạ nam trị bệnh, người bệnh nên hết sức thận trọng bởi cây có chứa độc tính có thể gây ngứa hoặc tê.

Cây bán hạ nam

+ Tên khác: Bán hạ ba thùy, nam tinh, củ chóc, ba chìa

+ Tên khoa học: Typhonium trilobatum

+ Họ: Ráy (Araceae)

I. Mô tả cây bán hạ nam

+ Đặc điểm sinh thái của cây bán hạ nam

Cây bán hạ nam là loại cỏ không có thân. Lá hình mác, hình tim hoặc chia 3 thùy. Lá cây bán hạ nam có chiều dài 4 – 15 cm và rộng 3,5 – 9 cm. Bông mo với phần trần dài 17 – 27 mm và phần hoa đực dài 5 – 9 mm. Củ có hình cầu với đường kính 2 cm. Quả mọng có hình trứng với chiều dài 6 mm.

+ Phân bố

Là loại cây mọc hoang, cây bán hạ nam có thể tìm thấy khắp nơi ở nước ta. Ngoài ra, cây còn mọc ở các nước như Nhật Bản, Ấn Độ và Trung Quốc.

+ Bộ phận dùng

Phần thân củ

+ Thu hái và chế biến

Cây bán hạ nam thường được thu hoạch vào mùa đông, khi lá cây đã lụi. Lúc đó, phần củ sẽ được đào lên, bỏ phần rễ con và bổ đôi, phơi khô. Theo các chuyên gia Đông y, củ cây bán hạ nam chứa độc tính có thể gây ngứa hoặc tê nếu không được chế biến kỹ. Vì vậy, trước khi sử dụng, người bệnh cần chế biến cẩn thận. 

Một số cách chế biến rễ (củ) cây bán hạ nam như:

• Cách 1: Sử dụng 1 kg củ bán hạ nam, thêm 0,1 kg bồ kết với 0,1 kg cam thảo. Tất cả thảo dược được rửa sạch, riêng củ bán hạ nam cần ngâm trong nước từ 2 – 3 ngày để ra hết chất nhớt gây ngứa. Sau đó, đổ ngập nước và đun sôi cho đến khi cạn nước. Cuối cùng, vớt ra đem sấy khô và để dành dùng dần. 
• Cách 2: Dùng 1 kg củ bán hạ (củ đã được rửa sạch và ngâm trong nước nhiều ngày), 300 gram gừng tươi giã nát, 500 gram đường phèn cho vào thau. Sau đó, đổ ngập nước và ngâm trong 24 giờ. Tiếp đó, lấy rửa sạch và đồ cho chín. Cuối cùng, thái củ bán hạ nam thành từng lát mỏng rồi tiếp tục ngâm trong nước gừng với tỷ lệ 1 kg bán hạ : 150 gram gừng già. Sau 1 đêm ngâm, vớt củ bán hạ nam để ráo và lấy sao vàng.

+ Thành phần hóa học

Tryphonium trilobatum

II. Vị thuốc

+ Tác dụng dược lý

#. Tác dụng chữa ho do viêm phế quản mạn tính, ho có nhiều đờm

Báo Trung Hoa y học tạp chí (1954, 5: 325-330) đã đăng tải một nghiên cứu về tác dụng chữa ho của cây bán hạ nam ở mèo. Sau khi cho mèo dùng 1 ml cồn iot 1% đã gây triệu chứng ho và dùng nước sắc bán hạ nam 20% để điều trị bệnh. Kết quả cho thấy với liều dùng 0,6 gram bán hạ nam trên 1 kg thể trọng đã có tác dụng chữa rõ hiệu quả. Bên cạnh đó, một nghiên cứu khác tại Nhật Bản năm 1931 (Linh Mộc Đạt) cũng chỉ ra, hoạt chất ancaloit và ancol chứa trong cây bán hạ có tác dụng ức chế trung khu và mạt tiểu thần kinh, giúp giảm ho.

Tác dụng chữa ho của bán hạ nam chế

#. Hạn chế tình trạng nôn mửa

Linh Mộc Đạt 1931 cho thấy hoạt chất phytosterrol có trong bán hạ có tác dụng chống buồn nôn. Và Kinh Lợi Bàn (1935) cũng đã thí nghiệm trên chó và nhận được kết quả tương tự. Và thí nghiệm cũng cho thấy, bán hạ nam có tác dụng chống nôn nhưng nếu uống nước bán hạ nam sống có thể gây phản ứng ngược, gây nôn.

+ Cách dùng và liều lượng

Dùng dưới dạng thuốc sắc, thuốc hoàn hoặc thuốc tán. Mỗi ngày chỉ nên dùng 4 – 12 gram. 

+ Thận trọng

Theo dược lý đích sinh dược học (Nhật Bản 1933) dịch chiết cồn của cây bán hạ nam có thể gây hưng phấn đối với mạt tiểu thần kinh dẫn đến hiện tượng co quắp ở động vật. Đồng thời, cây cũng gây ngứa và tê. Vì vậy, người bệnh nên cẩn thận khi sử dụng. Đặc biệt là phụ nữ có thai, đang cho con bú, người có chứng táo nhiệt và trẻ em.

III. Bài thuốc chữa bệnh từ cây bán hạ nam

+ Bài thuốc “Nhị trần thang” chữa ho, đờm nhiều hoặc ho lâu ngày, vị khí xông vùng thượng vị, gây nôn lợm

Bán hạ đã qua chế biến 12 gram, cam thảo 8 gram, bạch phục linh 10 gram, trần bì 10 gram. Sắc uống

+ Chữa ho có nhiều đờm, nôn mửa, thượng bị trướng tức

Sử dụng 250 gram bán hạ nam (chế), 75 gram cam thảo, 250 gram bạch phục linh và 250 gram trần bì. Tất cả các vị thuốc đã được nghiền mịn và trộn chung với sinh khương. Mỗi ngày uống 2 lần và mỗi lần uống từ 9 – 15 gram.

+ Điều trị bệnh hen suyễn lâu ngày, ho và khó thở

• Cách 1: Bán hạ nam, hạnh nhân và tô tử mỗi vị 8 gram sắc chung với bạch linh, trần bì và cam thảo, mỗi vị 10 gram.
• Cách 2: Sử dụng 12 gram bán hạ nam và 8 gram ma hoàng đã bỏ rễ, chích mật ong với bồ kết đã bỏ hạt sao vàng. Đem tất cả nguyên liệu đi tán mịn, bảo quản trong lọ thủy tinh dùng dần. Mỗi ngày uống 2 – 3 lần, mỗi lần lấy 2 – 3 gram bột thuốc hòa tan nước ấm và uống. Uống liên tục cho đến khi bệnh có dấu hiệu thuyên giảm.

Thuốc sắc từ bán hạ nam chữa bệnh hen suyễn, ho, khó thở

+ Trị ho có đờm, sốt kèm theo ho, khó thở và miệng khát

Sử dụng 6 gram bán hạ nam (chế), 8 gram đình lịch, 8 gram ma hoàng, 8 gram tô tử, 10 gram hạnh nhân, 10 gram xạ can, 12 gram đại táo, 4 gram sinh khương và 20 gram thạch cao. Sắc uống đến khi hết triệu chứng bệnh thì ngưng.

+ Chữa hen suyễn lâu ngày, thiếu máu và da xanh xao

Bán hạ nam (chế) 8 gram, cam thảo, trần bì và phục linh mỗi vị 10 gram, thục địa và đương quy, mỗi vị 12 gram. Sắc uống.

+ Điều trị viêm phế quản mạn tính, đờm nhiều và khí suyễn

• Cách 1: Dùng 15 gram bán hạ nam (chế), 10 gram bạch thược, 10 gram ma hoàng, 5 gram quế chi, 5 gram sinh cam thảo, 5 gram can khương, 5 gram tế tân, 5 gram, ngũ vị tử. Sắc thuốc uống. Sử dụng liên tục cho đến khi triệu chứng bệnh giảm dần.
• Cách 2: Bán hạ nam (chế) 15 gram, cam thảo 10 gram, tô tử 15 gram, trần bì 10 gram. Sắc uống.

+ Trị chứng buồn nôn, đầy trướng bụng

Sử dụng bán hạ nam, cam thảo, bạch linh và trần bì, mỗi vị 12 gram sắc chung với 12 gram sinh khương. Hoặc cũng có thể dùng 40 gram bán hạ nam (chế), 32 gram phèn chi và 28 gram chỉ xác. Sắc mỗi ngày 1 thang.

+ Chữa tâm hồi hộp, đờm hàn, ho, chứng khó ngủ

Bán hạ nam (chế) 8 gram sắc với trúc nhựa 8 gram, bạch linh, trần bì và cam thảo, mỗi vị 10 gram

+ Trị rắn cắn, ong đốt

Rửa sạch củ bán hạ nam, gọt vỏ, giã nát và đắp lên chỗ bị ong đốt. Đối với trường hợp rắn cắn, đầu tiên cần loại bỏ hết chất độc rồi đắp củ bạn hạ nam đã giã nát lên. Tuy nhiên, người bệnh cũng cần theo dõi, tránh trường hợp chất độc còn sót lại gây nguy hại đến tính mạng.

Các bài thuốc chữa bệnh từ cây bán hạ nam chỉ mang tính chất tham khảo. Vì vậy, người bệnh không nên tự ý sử dụng khi chưa có sự đồng ý từ bác sĩ hoặc thầy thuốc có kiến thức chuyên môn.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

  facebook.com/BVNTP

  youtube.com/bvntp