✴️ Hoàng bá
Hoàng bá là vị thuốc có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, an thần tả hỏa. Chủ trị hoàng đản, tiêu chảy, nhiệt lỵ, di tinh, mộng tinh âm hộ sưng đau…
Tên gọi khác: Nghiệt mộc, sơn đồ, hoàng nghiệt, nguyên bá, nghiệt bì
Tên khoa học: Phellodendron chinensis Schneid.
Họ: Cứ lý hương – Rutaceae
Mô tả về cây hoàng bá
Đặc điểm thực vật
Hoàng bá là một loại thực vật dạng thân gỗ, to, sống nhiều năm. Cây có chiều cao trung bình từ 10 – 17 mét, có nhiều cành. Toàn thân và cành bao bọc một lớp vỏ dày máu xám hoặc nâu xám, mặt trong vỏ có màu vàng. Trong khi đó, các cành non mới phát triển thì lại có màu nâu tím.
Lá cây hoàng bá hoặc dạng lá kép, thuôn nhọn ở đầu, mép nhẵn không có răng cưa. Có lá hình bầu dục nhưng một số lá lại có hình trứng thuôn dài. Lá có màu lục sẫm, mặt trên đậm hơn mặt dưới. Gân giữa lá có phủ lông.
Hoàng bá cho ra hoa vào tháng 5 – tháng 7. Hoa mọc thành cụm, phát triển ở ngọn thân hoặc ở các đầu cành. Hoa thường có màu vàng nhạt, đôi khi xen lẫn các hoa màu vàng lục.
Kết thúc mùa hoa, quả hoàng bá bắt đầu phát triển từ tháng 10 đến tháng 12. Quả hình cầu, dạng quả thịt, lúc chín có màu tím than. Mỗi quả có từ 2 – 5 hạt cứng.
Phân bố
Cây hoàng bá mọc hoang tự nhiên trong các khu rừng rậm ở miền núi. Cây phát triển ở nhiều nước trên thế giới. Nhiều nhất là ở Trung Quốc, đến Đài Loan, Triều Tiên, Nhật và cả Việt Nam.
Hiện nay, cây được đem về trồng nhiều ở đồng bằng để thu hái làm thuốc chữa bệnh.
Bộ phận sử dụng
Vỏ cây hoàng bá phơi khô chính là bộ phận được dùng làm thuốc chữa bệnh. Nó có tên khoa học là Cortex Phellodendri.
Thu hái – sơ chế
Vỏ cây hoàng bá được thu hoạch quanh năm. Chỉ những cây có tuổi thọ từ 10 năm trở nên mới được thu hoạch. Lớp vỏ dày bên ngoài thân và những cành to sẽ được bóc tách mang về. Sau đó dùng dao cạo hết lớp vỏ xù xì phía ngoài, lấy phần vỏ màu vàng tươi cắt thành từng khúc ngắn cỡ 80cm. Phơi cho khô hoặc đem sấy trước khi sử dụng.
Bào chế dược liệu hoàng bá
Y học cổ truyền có nhiều cách bào chế hoàng bá như:
Thái phiến: Vỏ hoàng bá được đem ủ cho mềm, sau đó thái chéo thành các phiến có chiều dài khoảng 5 cm, chiều rộng từ 3 – 5mm, phơi khô.
Sao vàng: Bỏ dược liệu vào chảo nóng, sao trên lửa nhỏ. Đảo đều tay cho đến khi hoàng bá chuyển sang màu vàng đậm thì ngưng.
Sao tồn tính: Bỏ dược liệu vào nồi sao cho đến khi lớp vỏ bên ngoài cháy đen. Bỏ ra cho nguội, sau đó phun vào hoàng bá sao một ít nước nhằm mục đích trừ thải hỏa độc. Dược liệu thu được gọi là hoàng bá thán.
Tẩm rượu: Cứ 10kg hoàng bá thí dùng 2 kg rượu trắng. Trộn cả hai thứ với nhau và ủ khoảng 30 phút cho dược liệu thấm đều rượu. Sao trên lửa nhỏ liu riu cho đến khi khô hoàn toàn thu được tửu hoàng bá.
Tẩm muối: Hoàng bá được đem tẩm với muối ăn theo tỷ lệ 10kg/100g muối. Hòa tan muối với một lượng nước vừa đủ rồi bỏ hoàng bá vào, đảo đều, để 30 phút. Sao đó sao khô dược liệu trên lửa nhỏ. Cách bào chế này sẽ cho vị thuốc diêm hoàng bá.
Đặc điểm của dược liệu
Dược liệu hoàng bá có hình dáng hơi cong, các cạnh không đều nhau, mỗi miếng dầy chừng 0,4 – 0,8cm. Mặt trong dược liệu màu vàng hoặc xám, mặt ngoài vàng sậm hoặc nâu vàng.
Chất cứng nhẹ, có thể dùng tay bẻ gãy dễ dàng. Quan sát mảnh bị gãy thấy chia thành nhiều lớp chứa các sợi nhỏ màu vàng tươi. Nấm thấy vị rất đắng, khi nhai thì thấy có chất dính.
Bảo quản thuốc
Dược liệu đã qua chế biến rất dễ bị sâu mọt, nấm mốc và biến màu. Vì vậy, nên bảo quản cẩn thận trong hộp kín, để nơi khô ráo.
Thành phần hóa học
– Vỏ cây hoàng bá chứa:
Berberin
Limonin
Palmatin
Magnoflorin
Obaculacton
Jatrorrhizin
Candicin
Phenolic
Chất béo…
– Lá cây:
Phelamurin
Aglycon pphelamuretin
Amurensin
Phelodendrosid
– Quả:
Limonoid
7 turucalan triterpenoid
Kihadalacton A và B
Myreen
Geraniol
Vị thuốc hoàng bá
Tính vị
Hoàng bá vị đắng, cay, tính hàn, không chứa độc
Quy kinh
Dược liệu có khả năng đi vào các kinh sau:
Kinh Thận
Kinh Tỳ
Kinh Bàng quang
Tác dụng dược lý của hoàng bá
– Theo Đông y
Hoàng bá có tác dụng thanh nhiệt, tiêu độc, an thần, trừ lao, tả hỏa, hạ xích bạch, táo thấp, tiêu viêm, tư âm. Chủ trị:
Vàng da
Bệnh trĩ
Đau lưng
Yếu chân
Tiêu chảy
Nhiệt lỵ
Di tinh, mộng tinh ở nam giới
Bí tiểu, tiểu ra máu
Mụn nhọt độc
Lở loét lưỡi, miệng
Mắt sưng đau, đỏ
Đau âm ỉ trong xương
Ra mồ hôi trộm
Vỏ hoàng bá khô là bộ phận được sử dụng làm dược liệu
– Công dụng của hoàng bá theo nghiên cứu hiện đại:
Chiết xuất từ hoàng bá có tác dụng kháng khuẩn rõ rệt đối với các chủng vi khuẩn gram âm, gram dương
Ức chế hoạt động của một số loại nấm gây bệnh da liễu
Hoàng bá cũng có tác dụng ức chế nhẹ đối với trùng roi
Thử nghiệm trên động vật bị cao huyết áp kết quả hoàng bá có tác dụng hạ áp rõ rệt
Thành phần myreen trong quả có thể giúp long đờm ở chuột được thí nghiệm
Chất phellodendrin thể hiện khả năng ức chế thần kinh trung ương ở chuột được thực nghiệm. Ngoài ra, chất này gây liệt cơ nhưng có tác dụng yếu.
Hoạt chất obacunon trong hoàng bá làm tăng khả năng co bóp của các cơ trong ruột trên thỏ trong phòng thí nghiệm.
Liều lượng – Cách sử dụng
Dùng trong: Liều lượng mỗi ngày từ 6 – 16g dưới dạng sắc uống hoặc tán bột làm hoàn
Dùng ngoài: Sắc nước rửa hoặc tán bột đắp ngoài da
Bài thuốc chữa bệnh có hoàng bá
1. Điều trị bệnh cam gây lở miệng, hôi miệng
Kết hợp 20g hoàng bá với 8g đồng lục. Cả hai đem tán bột bôi vào chỗ tổn thương. Lưu ý không được nuốt
2. Bài thuốc chữa ngộ độc do ăn phải thịt súc vật đã chết
Dùng hoàn bá tán thành bột mịn. Khi bị ngộ độc lấy 12g bột hòa với nước cho bệnh nhân uống. Nếu chưa hết ngộ độc, tiếp tục uống thêm liều nữa.
3. Điều trị viêm loét trong miệng
Thái hoàng bá thành những lát mỏng, bỏ vào miệng ngậm. Sau khi ngậm một lúc, có thể nhai nuốt nửa, nhổ bã đi.
4. Điều trị đau đầu – răng – mắt, nôn ra máu, chảy máu cam, cơ thể gầy yếu, giải nhiệt, giảm nóng sốt
Dùng bài Tri Bá Bát Vị Hoàn. Kết hợp 40g hoàng bá với các vị: Địa hoàng thán 320g, sơn thù, sơn dược mỗi loại 160g, bạch phục linh, lộc cửu, mã đề nước mỗi vị 120g và 40g dã liêu ( tri mẫu). Dùng thuốc bằng cách sắc uống 1 thang mỗi ngày, mỗi thang chia làm 3 lần dùng.
5. Điều trị mụn nhọt trong mũi, phế ủng tắc
Dùng hoàng bá và binh lang với số lượng bằng nhau. Cả hai cho vào cối giã đến khi nhuyễn mịn. Khi dùng trộn chung với mỡ lợn bôi vào khu vực cần điều trị.
6. Điều trị chứng cam mũi (tỵ cam )
Biểu hiện đặc trưng của căn bệnh này là chảy nước mũi đặc liên tục, nước mũi có màu xanh hoặc vàng và sưng đỏ hai bên lỗ mũi. Để điều trị, lấy 80g hoàng bá đem nhúng vào nước lạnh ngâm qua đêm. Sáng hôm sau vắt lấy nước uống.
7. Chữa vàng da (hoàng đản), phát bối, sưng đỏ tuyến vú
Dùng một ít bột hoàng tán trộn chung với lòng trắng trứng đắp ngoài da. Để khô lấy nước ấm rửa cho sạch
8. Điều trị bệnh suy nhược thần kinh, mất ngủ, trí nhớ sa sút
Dùng hoàng bá, hương thảo và xuyên khung mỗi vị 10g, táo ta 25g, vân quy, phục thần, địa hoàng, cúc hoa, địa cốt tử mỗi thứ 20g, tiểu thảo, thốn đông, dương phu, thiên kim tử mỗi thứ 15g. Mỗi ngày sắc 1 thang lấy 300ml nước chia làm 2 lần uống.
9. Trị sưng đau âm hộ do bị độc công kích, thương hàn thời khí
Dùng 5 cân hoàng bá nạo nhỏ ra. Đem sắc với 3 bát nước cho cô đặc lại. Dùng thuốc sắc rửa bên ngoài khu vực ảnh hưởng ngày 1 hoặc 2 lần.
10. Điều trị bệnh kiết lỵ, tiêu lỏng nhiều lần trong ngày
Kết hợp hoàng bá với hoàng liên và phấn nhũ thảo sắc uống hàng ngày cho đến khi khỏi bệnh
11. Điều trị tiêu chảy ở trẻ em do nhiệt
Trộn bột hoàng bá chung với nước cơm làm thành viên to cỡ hạt thóc. Mỗi lần lấy 10 viên uống chung với nước cơm
12. Điều trị chứng nhiệt lở miệng do thương hàn
Buổi tối trước khi đi ngủ đem hoàng bá ngâm với mật ong để qua đêm. Sau đó, lấy phần nước ngâm ngậm trong miệng càng lâu càng tốt. Trường hợp có hiện tượng nóng trong ngực thì có thể uống nước ngâm ngày 3 – 5 hớp.
13. Điều trị sưng lưỡi ở trẻ em
Theo sách Thiên Kim Phương, trẻ nhỏ bị sưng lưỡi có thể dùng hoàng bá theo cách sau: Giã nát hoàng bá rồi đem trộn chung với khổ trúc lịch. Chấm thuốc trực tiếp lên khu vực bị sưng ở lưỡi của bé mỗi ngày 3 lần.
14. Chữa nhọt độc
Dùng hoàng bá và xuyên ô đầu lượng bằng nhau. Trước tiên đem hoàng bá sao vàng, xuyên ô đầu nướng. Cả hai cho vào cối giã nhuyễn, lấy bã đắp vào vết thương. Cuối cùng lấy một ít nước gạo tẩm vào cho thuốc hơi ướt, để khô tự nhiên.
15. Điều trị bệnh lỵ ở trẻ em do nhiệt, đi cầu ra máu
Kết hợp 20g hoàng bá với 16g thược dược. Cả hai tán thành bột, trộn hồ làm thành viên nhỏ cỡ hạt mè. Cho trẻ uống mỗi lần từ 10- 12 viên.
16. Chữa lở loét rốn ở trẻ nhỏ
Lấy bột hoàng bá rắc vào rốn mỗi ngày 1 – 2 lần
17. Điều trị bệnh xích bạch lỵ ở phụ nữ mang thai, đi ngoài hơn 30 lần trong ngày
Dùng phần vỏ giá nằm phía dưới gốc cây hoàng bá, phần dày và có màu vàng sậm. Thái nhỏ, tẩm mật, sao đen, tán thành bột. Sau đó lấy 1 củ tỏi to luộc chín, giã nhuyễn, trộn chung với bột vỏ cây hoàng bá. Vo thuốc thành nhiều viên hoàn kích thước tương đương hạt ngô. Dùng thuốc mỗi ngày 3 lần x 30 viên/lần. Uống với nước cơm khi đói bụng.
18. Bài thuốc chữa di tinh, mộng tinh ở nam giới và bệnh xích bạch trọc dâm ở nữ giới
Chuẩn bị 1 cân hoàng bá, 1 cân chân cáp phấn. Hoàng bá sao vàng đem tán thành bột chung với chân cáp phấn. Sau đó trộn với mật và vo viên hoàn to bằng hạt đậu xanh. Để trị bệnh, mỗi ngày lấy 100 viên u6on1g chung với rượu nóng khi đang đói bụng.
19. Chữa lở loét do hỏa độc
Tán hoàng bá thành bột rắc vào vết loét ngày 2 – 3 lần đến khi da lành hoàn toàn
20. Điều trị chứng tiêu chảy do nhiệt ở trẻ nhỏ
Trẻ bị tiêu chảy ra nhiệt thường có các triệu chứng như đi ngoài tóe ra nước, phân lợn cợn hoa cà hoa cải, có lẫn tia máu kèm theo tình trạng nóng sốt, môi khô, miệng khát, nước tiểu sậm hoặc có màu đỏ. Muốn trị bệnh, dùng vỏ cây hoàng bá phơi khô, tán bột. Mỗi lần lấy 2 – 3g hòa với nước cơm cho trẻ uống. Dùng liên tục 4- 5 lần trong ngày để giải nhiệt, hạ sốt, cầm tiêu chảy cho bé.
21. Điều trị lở độc trên đầu khiến cho lông tóc quăn lại, đau dữ dội không chịu nổi
Dùng các vị 40g hoàng bá, 10g hắc lục hương ( nhũ hương), hoa hòe. Hoàng bá và hắc lục hương tán bột, trộn chung với nước sắc hoa hòe tạo thành một miếng bột mỏng đắp lên khu vực bị lở loét trên đầu.
22. Điều trị chứng sinh cơ nhục kéo da non
Dùng hoàng bá với miến tán thành bột, xức vào tổn thương vài lần trong ngày
23. Chữa lở loét không khô ở trẻ nhỏ
Trộn bột hoàng bá chung với một ít bột phèn chua, rắc vào tổn thương
24. Điều trị bệnh viêm gan giai đoạn cấp tính có các triệu chứng như sốt, bụng chướng đau, khó đi ngoài, nước tiểu có màu đỏ
Dùng 16g hoàng bá với đinh phụ, mộc ban, chỉ xác, hoàng lương mỗi thứ 10g. Kết hợp các vị trên thành 1 thang sắc uống hàng ngày.
Hoàng bá có tác dụng chữa bệnh viêm gan cấp tính
25. Điều trị bệnh di tinh, đi tiểu đục
Lấy 640g hoàng bá sao vàng kết hợp chung với 640g vỏ hàu nung. Cả hai tán thành bột, trộn chung với lượng nước vừa đủ để hỗn hợp không quá khô cũng không bị dính tay. Vo thành viên hoàn bỏ vào hũ dùng dần. Mỗi lần lấy 8g uống chung với nước đun sôi để nguội. Ngày uống 2 lần.
26. Bài thuốc chữa bệnh phong hủi
Dùng hoàng bá và gai bồ kết lượng bằng nhau. Hoàng bá tẩm rượu sao, gai bồ kết đốt tồn tính. Cả hai tán nhỏ trộn chung với nhau uống với rượu.
Để đạt được hiệu quả tốt, nên phối hợp bài thuốc uống trong ở trên với thuốc bôi ngoài từ dầu cây chùm bao lớn ( đại phong ) tử hòa với rượu thoa ngoài tổn thương.
27. Chữa sưng cổ họng một cách đột ngột gây cản trở đường ăn uống
Hoàng bá phơi khô số lượng lớn, nghiền thành bột mịn. Khi dùng lấy một ít bột trộn chung với giấm ăn cho hơi sền sệt, thoa vào chỗ sưng. Nếu bị sưng ở đầu họng dưới thì ngậm trong miệng rồi nuốt từ từ để thuốc ngấm vào cổ họng. Áp dụng mỗi ngày vài lần đến khi họng trở lại bình thường.
28. Điều trị thổ huyết do nhiệt nặng
Dùng 80g hoàng bá đem tẩm mật sao khô, tán thành bột mịn. Mỗi lần sử dụng lấy 8g uống chung với nước gạo nếp
29. Điều trị bệnh di tinh mộng tinh ở đàn ông do tích nhiệt
Những đối tượng bị bệnh do tích nhiệt thường có các biểu hiện khác nữa như hồi hộp, hay hoảng hốt. Trường hợp này có thể áp dụng bài thuốc Thanh Tâm Hoàn như sau: Kết hợp 40g hoàng bá với 4g long não. Cả hia tán nhuyễn, trộn mật làm hoàn. Kích thước mỗi viên tương tương hạt ngô đồng là được.
Dùng nước sắc mạch môn để uống thuốc. Liều dùng là 15 viên mỗi lần.
30. Điều trị phù thũng, yếu chân do thấp nhiệt
Dùng hoàng bá, mã kế và ý dĩ lượng bằng nhau. Sắc uống một thang mỗi ngày
31. Tăng cường chức năng tiêu hóa, chữa vàng da do ảnh hưởng của bệnh viêm đường mật
Dùng hoàng bá và thảo lan chi mỗi vị 14g, quốc lão 6g. Tất cả bỏ vào siêu sắc với 600ml nước đến khi cạn còn khoảng 200ml. Chia uống vào buổi sáng, trưa, tối mỗi ngày 1 thang.
32. Chữa bệnh bạch lỵ, đầy bụng, đau âm ỉ ở bụng cho trẻ em
Lấy hoàng bá và đương quy mỗi thứ 40g đem nghiền thành bột mịn, trộn chung với 1 củ tỏi nướng giã nát, vo viên hoàn to bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần cho bé uống 5 – 7 viên x 3 lần/ngày.
33. Chữa ra nhiều khí hư ở phụ nữ
Dùng hoàng bá sắc chung với cương tằm (sao) uống 1 thang mỗi ngày.
34. Điều trị thổ huyết (nôn ói ra máu )
Tẩm hoàng bá với mật ong, bỏ vào chảo nóng sao khô rồi giã nát. Mỗi ngày dùng 8g chiêu với nước sắc mạch đông để uống.
35. Chữa vàng da (hoàng đản )
Sắc thang thuốc bao gồm các vị đại hoàng, hoàng bá, khởi tử lượng bằng nhau. Chia dùng 2 lần trong ngày cho hết. Mỗi ngày sắc uống 1 thang.
36. Bài thuốc điều trị bệnh tiêu chảy ở trẻ em
Chuẩn bị một thang thuốc gồm: 125g hoàng bá; 42,5g ngũ mai tử, 37,5g bách trùng thương, 25g khô phèn. Tất cả tán bột, chia thành các gói nhỏ có trọng lượng 5g. Mỗi ngày cho trẻ uống 1 gói.
37. Điều trị bệnh lỵ ở bà bầu
Lấy hoàng bá sao với mật cho cháy rồi giã nhỏ chung với tỏi nướng, lượng bằng nhau. Vo thuốc thành viên to bằng hạt ngô. Tùy theo tình trạng bệnh mỗi ngày uống 30 – 40 viên x 3 lần/ngày.
38. Bài thuốc điều trị bệnh sốt xuất huyết
Theo Dược Liệu Việt Nam, bệnh nhân bị sốt xuất huyết có thể dùng hoàng đản phối hợp với các vị thuốc sau để điều trị. Bao gồm: Ngưu tất, dã liêu, sinh địa, trọng đài, mạch môn, huyết căn, hạt muồng, lộc cửu, xích thược, hạn liên thảo, trắc bá và huyết dụ mỗi thứ từ 10 đến 16g. Dùng thuốc theo dạng sắc, mỗi ngày 1 thang chia làm 3 – 4 lần uống.
39. Điều trị bệnh di mộng tinh ở nam giới, nóng sốt về chiều, miệng khô, háo nước, đau đầu, ù tai, nước tiểu đục hoặc vàng sậm, nhiễm trùng âm đạo, sưng đau tinh hoàn, nhiệt miệng, mắt đỏ do hỏa bốc lên
Dùng 12g hoàng bá, 12g hạt muồng sao vàng, 10g địa hoàng, 10g huyền sâm, 10g thốn đông, 10g cỏ xước, 10g mộc thông, 10g trạch tả. Sắc uống đều đặn 1 thang mỗi ngày để làm giảm các triệu chứng liên quan.
40. Chữa bí tiểu, nóng rát đau khi đi tiểu
Phối hợp hoàng bá với vỏ quế và tri mẫu sắc uống
41. Chữa ra khí hư màu vàng, viêm ngứa âm đạo do trùng roi
Hoàng bá và bạch quả mỗi thứ 12g, khoai mài 16g. Cả 3 thái nhỏ, sắc kỹ lấy nước uống mỗi ngày 1 thang.
42. Chữa bệnh viêm tai giữa ở trẻ em
Lấy 3g hoàng bá khô cắt nhỏ, bỏ vào chén sành đem hấp cách thủy khoảng 20 phút. Sau đó gạn lấy dịch nước trong , để nguội. Trước khi sử dụng, lấy oxy già rửa sạch bên tai bị viêm, sau đó lấy dịch hoàng bá nhỏ vào tai khoảng 3 – 4 giọt. Sau khi nhỏ xong nên nằm yên khoảng 15 phút để thuốc được giữ trong tai và phát huy tác dụng. Lặp lại mỗi ngày 2 lần.
43. Điều trị bệnh tiểu đường cho những bệnh nhân có chứng âm hư hỏa vượng, nhức đầu, chóng mặt, hoa mắt
Dùng quy bản, mộc miên, hoàng bá, địa sâm, bá thực, kỷ tử mỗi thứ 12g, quốc lão, huyền cập mỗi thứ 6g. Mooi64 ngày dùng 1 thang bằng cách sắc lấy nước đặc chia làm 3 lần dùng. Người bị bệnh tiểu đường nên áp dụng bài thuốc này khoảng 2 – 3 tuần liên tiếp là hết một liệu trình.
Lưu ý khi sử dụng hoàng bá
Hoàng bá kỵ can tất
Kiêng dùng trong các trường hợp không có hỏa, tiêu lỏng nhiều lần trong ngày do hư hàn, tỳ vị kém tiêu hóa, tiêu chảy do tỳ vị hư yếu, kém ăn. Người bị dị ứng với thành phần của hoàng bá cũng không nên dùng.
Nhờ sự tham vấn của các thầy thuốc Đông y trước khi dùng.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
BÀI VIẾT KHÁC
