Bệnh cúm mùa: Dịch tễ, triệu chứng, điều trị và phòng ngừa

1. Tổng quan dịch tễ

Cúm mùa là một bệnh nhiễm trùng cấp tính do virus cúm gây ra, có khả năng lây truyền cao và thường bùng phát thành dịch theo mùa. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hàng năm có khoảng 1 tỷ ca mắc cúm mùa, trong đó 3–5 triệu ca có biểu hiện nặng, và 290.000–650.000 ca tử vong do biến chứng của bệnh, đặc biệt là viêm phổi do virus hoặc bội nhiễm vi khuẩn. Đáng lưu ý, 99% số ca tử vong ở trẻ <5 tuổi do nhiễm trùng hô hấp dưới liên quan đến cúm xảy ra tại các quốc gia đang phát triển.

2. Phân loại virus cúm

Có 4 type virus cúm được xác định:

• Virus cúm A: Được phân nhóm theo hai kháng nguyên bề mặt là hemagglutinin (H) và neuraminidase (N). Hai phân nhóm chính hiện đang lưu hành ở người là A(H1N1)pdm09 và A(H3N2). Chỉ virus cúm A đã từng gây đại dịch toàn cầu.

• Virus cúm B: Không phân nhóm theo kháng nguyên bề mặt nhưng chia thành hai dòng chính là B/Yamagata và B/Victoria. Cúm B thường lưu hành đồng thời với cúm A trong các mùa dịch.

• Virus cúm C: Ít gặp, thường gây bệnh nhẹ, không có ý nghĩa lớn về mặt y tế công cộng.

• Virus cúm D: Lưu hành chủ yếu ở động vật (đặc biệt là gia súc), chưa có bằng chứng lây truyền sang người.

3. Triệu chứng lâm sàng

Thời gian ủ bệnh trung bình từ 1–4 ngày (trung bình 2 ngày). Các triệu chứng điển hình bao gồm:

• Sốt đột ngột, có thể lên đến 39–40°C.

• Ho khan kéo dài, đôi khi trên 2 tuần.

• Đau đầu, đau cơ, đau khớp.

• Mệt mỏi, cảm giác khó chịu toàn thân.

• Đau họng, ngạt mũi, chảy nước mũi.

Phần lớn người bệnh hồi phục trong vòng 7 ngày mà không cần can thiệp y tế đặc hiệu. Tuy nhiên, ở các nhóm nguy cơ cao, cúm có thể dẫn đến biến chứng nặng như viêm phổi, suy hô hấp, tổn thương tim mạch, thậm chí tử vong.

4. Nhóm đối tượng nguy cơ cao

Các nhóm có nguy cơ cao diễn tiến nặng hoặc tử vong khi mắc cúm bao gồm:

• Phụ nữ mang thai

• Trẻ em dưới 5 tuổi, đặc biệt là <2 tuổi

• Người ≥65 tuổi

• Người mắc bệnh mạn tính: tim mạch, hô hấp, thận, gan, nội tiết (đái tháo đường), thần kinh, rối loạn huyết học...

• Người suy giảm miễn dịch: HIV/AIDS, đang hóa trị ung thư, dùng corticosteroid kéo dài...

• Nhân viên y tế: Do nguy cơ phơi nhiễm cao và nguy cơ lây truyền bệnh cho nhóm dễ tổn thương.

5. Cơ chế lây truyền

Virus cúm lây lan qua giọt bắn đường hô hấp (ho, hắt hơi) hoặc qua tiếp xúc với bề mặt có virus, sau đó đưa lên mắt, mũi, miệng. Thời gian lây truyền thường từ 1 ngày trước khi khởi phát triệu chứng đến 5–7 ngày sau đó. Trẻ em và người suy giảm miễn dịch có thể lây lan lâu hơn.

• Ở vùng khí hậu ôn đới: cúm lưu hành theo mùa, thường từ tháng 10 đến tháng 4.

• Ở vùng nhiệt đới: cúm có thể xuất hiện quanh năm, với các đợt bùng phát không theo chu kỳ rõ ràng.

6. Điều trị cúm mùa

Phần lớn trường hợp cúm nhẹ có thể điều trị triệu chứng tại nhà:

• Nghỉ ngơi, uống nhiều nước.

• Hạ sốt (paracetamol), giảm đau.

• Tránh lây lan bằng cách ở nhà, đeo khẩu trang, hạn chế tiếp xúc gần.

Điều trị kháng virus (chủ yếu là oseltamivir, zanamivir) được khuyến cáo trong vòng 48 giờ đầu kể từ khi khởi phát triệu chứng ở các nhóm sau:

• Người có triệu chứng nặng hoặc tiến triển nhanh.

• Các nhóm có nguy cơ biến chứng như phụ nữ mang thai, người cao tuổi, người bệnh mạn tính, suy giảm miễn dịch...

7. Phòng ngừa cúm mùa

7.1. Tiêm vaccine cúm mùa

Là biện pháp phòng bệnh hiệu quả nhất, được WHO khuyến cáo tiêm nhắc lại hàng năm, do sự thay đổi kháng nguyên của virus cúm.

Các đối tượng cần ưu tiên tiêm phòng:

• Trẻ em từ 6 tháng đến 5 tuổi

• Phụ nữ mang thai ở bất kỳ giai đoạn nào của thai kỳ

• Người ≥65 tuổi

• Người mắc bệnh mạn tính

• Nhân viên y tế và người chăm sóc bệnh nhân

Vaccine cúm có thể giảm tỷ lệ mắc, giảm mức độ nặng của bệnh và giảm tử vong, kể cả ở người cao tuổi – dù hiệu quả sinh miễn dịch có thể thấp hơn.

7.2. Biện pháp dự phòng không đặc hiệu

• Che miệng khi ho hoặc hắt hơi.

• Đeo khẩu trang tại nơi công cộng, đặc biệt khi có triệu chứng hô hấp.

• Vệ sinh tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch chứa cồn.

• Hạn chế tiếp xúc với người có triệu chứng cúm.

• Vệ sinh môi trường sống, bề mặt tiếp xúc thường xuyên.

• Duy trì sức khỏe tổng thể: chế độ ăn hợp lý, ngủ đủ giấc, vận động thể lực đều đặn.

8. Kết luận

Cúm mùa là bệnh truyền nhiễm phổ biến với khả năng gây thành dịch cao và có thể để lại hậu quả nặng nề, đặc biệt ở các nhóm nguy cơ cao. Việc chủ động tiêm vaccine cúm hàng năm, kết hợp với các biện pháp phòng bệnh cá nhân, có ý nghĩa quan trọng trong giảm thiểu gánh nặng bệnh tật do cúm mùa gây ra.