Bệnh tay chân miệng (TCM): Nguyên nhân, dịch tễ, triệu chứng, xử trí và phòng ngừa

1. Tổng quan

Bệnh tay chân miệng (Hand-Foot-Mouth Disease – HFMD) là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus, thường gặp ở trẻ nhỏ, đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi. Bệnh lây truyền qua đường tiêu hóa và hô hấp, biểu hiện chủ yếu bằng loét miệng, phát ban dạng phỏng nước ở lòng bàn tay, bàn chân và một số vị trí khác trên cơ thể. Mặc dù hầu hết các trường hợp đều nhẹ và tự khỏi, bệnh có thể gây biến chứng nghiêm trọng ở một số trẻ, đặc biệt là khi có tổn thương thần kinh trung ương hoặc tim mạch.

2. Nguyên nhân và cơ chế lây truyền

Tác nhân chính gây bệnh là các chủng thuộc họ Enterovirus, phổ biến nhất là:

• Coxsackievirus A16;

• Enterovirus 71 (EV71);

• Một số chủng Coxsackie A6, A10 hoặc Echovirus.

Sau khi nhiễm virus, cơ thể có thể hình thành miễn dịch đặc hiệu với chủng virus đó. Tuy nhiên, do có nhiều chủng khác nhau có khả năng gây bệnh TCM, một người có thể mắc bệnh nhiều lần trong đời.

Đường lây truyền:

• Tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết mũi – họng, nước bọt, dịch từ phỏng nước hoặc phân của người nhiễm;

• Gián tiếp qua đồ dùng, đồ chơi, bề mặt có nhiễm virus;

• Lây truyền có thể xảy ra trước khi xuất hiện triệu chứng lâm sàng, làm tăng nguy cơ bùng phát dịch trong cộng đồng.

3. Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng bệnh TCM rất đa dạng, từ không triệu chứng đến biểu hiện toàn thân và tại chỗ rõ rệt. Các triệu chứng thường gặp bao gồm:

• Giai đoạn khởi phát:

  • Sốt nhẹ;

  • Mệt mỏi, biếng ăn;

  • Viêm họng, đau miệng.

• Giai đoạn toàn phát:

  • Loét miệng (niêm mạc má, lưỡi, lợi) gây đau khi ăn uống;

  • Phát ban dạng dát, sẩn đỏ, phỏng nước ở lòng bàn tay, bàn chân, mông, gối, khuỷu tay;

  • Trong một số trường hợp, phát ban có thể xuất hiện ở vùng sinh dục hoặc xương chậu.

Phỏng nước có thể tồn tại từ 7–10 ngày, sau đó tự lành mà không để lại sẹo.

• Trường hợp không triệu chứng: Người nhiễm virus có thể không biểu hiện lâm sàng nhưng vẫn có khả năng lây bệnh cho người khác.

4. Chẩn đoán

Chẩn đoán bệnh tay chân miệng chủ yếu dựa vào lâm sàng. Cần khai thác kỹ tiền sử dịch tễ, bao gồm:

• Tiếp xúc với ca bệnh trong vòng 7 ngày;

• Bệnh xuất hiện vào mùa cao điểm (thường từ tháng 3 đến tháng 11).

Xét nghiệm hỗ trợ:

• Trong trường hợp nghi ngờ biến chứng hoặc bệnh cảnh không điển hình, có thể làm PCR để xác định type virus;

• Xét nghiệm dịch phỏng nước, phân hoặc họng.

5. Điều trị

Hiện chưa có thuốc điều trị đặc hiệu cho bệnh TCM. Việc điều trị chủ yếu là điều trị triệu chứng và chăm sóc hỗ trợ.

• Thuốc không kê đơn:

  • Hạ sốt: Paracetamol hoặc ibuprofen;

  • Gel làm dịu miệng: gel lô hội, dung dịch súc miệng sát khuẩn (dành cho trẻ lớn biết nhổ);

  • Tránh sử dụng aspirin ở trẻ em do nguy cơ hội chứng Reye.

• Biện pháp hỗ trợ tại nhà:

  • Khuyến khích uống nhiều nước để tránh mất nước;

  • Ăn thức ăn mềm, nguội, tránh thực phẩm cay, mặn hoặc có tính acid;

  • Ăn kem lạnh hoặc uống sữa lạnh để giảm đau miệng;

  • Súc miệng bằng nước muối ấm sau bữa ăn;

  • Nghỉ ngơi đầy đủ.

Lưu ý: Kháng sinh không có hiệu quả trong điều trị bệnh TCM vì tác nhân gây bệnh là virus.

6. Biến chứng (hiếm gặp nhưng nghiêm trọng)

• Viêm não, viêm màng não;

• Viêm cơ tim;

• Phù phổi cấp;

• Rối loạn thần kinh tự động.

Các dấu hiệu cảnh báo cần nhập viện ngay:

• Sốt cao liên tục > 39°C không đáp ứng hạ sốt;

• Giật mình, lừ đừ, li bì;

• Nôn ói nhiều;

• Run chi, co giật;

• Khó thở, thở nhanh, tím tái.

7. Phòng ngừa

Phòng bệnh tay chân miệng cần sự phối hợp giữa cá nhân, gia đình và cộng đồng. Các biện pháp bao gồm:

• Vệ sinh cá nhân:

  • Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng và nước sạch trong ít nhất 20 giây;

  • Hướng dẫn trẻ em rửa tay trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh hoặc chơi đồ chơi;

  • Không cho trẻ mút tay, ngậm đồ chơi.

• Vệ sinh môi trường:

  • Làm sạch và khử khuẩn đồ chơi, vật dụng cá nhân;

  • Giặt giũ chăn màn, thú nhồi bông thường xuyên;

  • Phơi nắng các vật dụng trẻ thường sử dụng.

• Tránh lây lan:

  • Không cho trẻ mắc bệnh đến trường, nhà trẻ cho đến khi khỏi bệnh hoàn toàn;

  • Không dùng chung ly, muỗng, ống hút;

  • Tránh tiếp xúc gần (hôn, ôm) với người đang mắc bệnh.

8. Kết luận

Bệnh tay chân miệng là bệnh truyền nhiễm phổ biến ở trẻ nhỏ, có thể tái nhiễm nhiều lần do các chủng virus khác nhau. Bệnh đa số có tiên lượng tốt, tự khỏi sau 7–10 ngày nếu được chăm sóc đúng cách. Tuy nhiên, việc theo dõi sát và phát hiện sớm biến chứng là yếu tố then chốt nhằm đảm bảo an toàn cho trẻ. Giáo dục cộng đồng, duy trì vệ sinh cá nhân và môi trường là những chiến lược quan trọng trong phòng ngừa và kiểm soát dịch bệnh TCM trong cộng đồng.