Melatonin trong điều trị rối loạn giấc ngủ: Cơ chế, chỉ định, liều dùng và các lưu ý an toàn

1. Tổng quan

Melatonin là một hormone nội sinh được tổng hợp chủ yếu từ tuyến tùng (pineal gland), đóng vai trò điều hòa nhịp sinh học giấc ngủ – thức (circadian rhythm). Nồng độ melatonin trong huyết tương bắt đầu tăng vào buổi tối và đạt đỉnh vào ban đêm, báo hiệu cơ thể bước vào trạng thái nghỉ ngơi. Ngày nay, melatonin tổng hợp dạng đường uống được sử dụng như một thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị rối loạn giấc ngủ trong một số trường hợp lâm sàng.

Mặc dù melatonin là một chất tự nhiên và không gây nghiện, việc sử dụng cần được cá thể hóa và theo dõi chặt chẽ, đặc biệt ở những bệnh nhân có bệnh lý nền hoặc đang sử dụng thuốc dài hạn.

2. Cơ chế tác dụng

Melatonin không phải là chất khởi phát giấc ngủ trực tiếp mà là chất điều biến giấc ngủ. Nó hoạt động thông qua receptor melatonin (MT1 và MT2) tại vùng nhân trên chéo (suprachiasmatic nucleus – SCN) của vùng dưới đồi, từ đó điều hòa đồng hồ sinh học nội tại. Việc bổ sung melatonin ngoại sinh giúp thiết lập lại chu kỳ giấc ngủ – thức, đặc biệt hữu ích trong các rối loạn liên quan đến pha ngủ hoặc chu kỳ ánh sáng – bóng tối bất thường.

3. Chỉ định sử dụng melatonin

Melatonin đường uống có thể được chỉ định trong các tình huống sau:

• Hội chứng rối loạn giấc ngủ do lệch múi giờ (jet lag): Melatonin giúp giảm triệu chứng rối loạn nhịp sinh học và cải thiện chất lượng giấc ngủ sau khi đi qua nhiều múi giờ.

• Rối loạn pha ngủ muộn (Delayed Sleep Phase Disorder): Melatonin giúp điều chỉnh thời gian khởi phát giấc ngủ ở những người ngủ muộn một cách tự nhiên.

• Rối loạn giấc ngủ do làm việc theo ca (Shift Work Sleep Disorder): Melatonin có thể hỗ trợ giấc ngủ ban ngày ở những người phải làm việc ban đêm.

• Mất ngủ nguyên phát nhẹ đến trung bình: Hỗ trợ cải thiện thời gian khởi phát giấc ngủ và chất lượng giấc ngủ tổng thể.

• Rối loạn giấc ngủ ở người mù hoàn toàn: Do không có khả năng cảm nhận ánh sáng, melatonin hỗ trợ thiết lập nhịp sinh học sinh lý.

• Rối loạn giấc ngủ ở trẻ em có tình trạng thần kinh: Bao gồm trẻ có rối loạn phổ tự kỷ (ASD), tăng động giảm chú ý (ADHD), và chậm phát triển trí tuệ.

4. Liều dùng và khuyến nghị

Liều lượng nên được cá thể hóa theo đáp ứng lâm sàng và tránh vượt quá 5–10 mg/ngày ở người trưởng thành. Thời gian điều trị nên giới hạn ở mức ngắn hạn, dưới sự giám sát y tế, đặc biệt trong trường hợp mất ngủ kéo dài.

5. Tác dụng phụ thường gặp

Melatonin nhìn chung có độ an toàn cao, tuy nhiên có thể gây một số tác dụng không mong muốn, đặc biệt khi sử dụng liều cao hoặc kéo dài:

• Đau đầu: Thường là nhẹ, liên quan đến liều cao hoặc nhạy cảm cá nhân.

• Rối loạn tiêu hóa: Gồm buồn nôn, tiêu chảy hoặc đau bụng.

• Chóng mặt, choáng váng: Có thể ảnh hưởng đến khả năng vận hành máy móc nếu dùng ban ngày.

• Buồn ngủ ban ngày: Thường gặp nếu dùng liều cao hoặc quá gần thời gian thức dậy.

• Thay đổi khí sắc: Bao gồm cáu gắt, lo âu hoặc trầm cảm.

• Hạ huyết áp: Hiếm gặp nhưng nghiêm trọng, đặc biệt ở bệnh nhân có bệnh tim mạch hoặc đang dùng thuốc hạ áp.

Ở trẻ em, các tác dụng phụ có thể bao gồm: buồn ngủ kéo dài, đái dầm, rối loạn tiêu hóa và thay đổi hành vi.

6. Tương tác thuốc và chống chỉ định

Melatonin có thể tương tác với một số thuốc, bao gồm:

• Thuốc chống động kinh

• Thuốc chống đông máu (warfarin)

• Corticosteroid và thuốc ức chế miễn dịch

• Thuốc hạ đường huyết: Melatonin có thể làm tăng đường huyết

• Thuốc tránh thai, thuốc an thần hoặc SSRI: Có thể làm tăng buồn ngủ

Chống chỉ định hoặc thận trọng sử dụng ở:

• Phụ nữ có thai và cho con bú (chưa đủ dữ liệu an toàn)

• Bệnh nhân tự miễn (lupus, viêm khớp dạng thấp...): Melatonin có thể kích hoạt hệ miễn dịch

• Người có bệnh lý gan, thận hoặc rối loạn chuyển hóa chưa kiểm soát

7. Khuyến cáo lâm sàng

• Melatonin không nên xem là giải pháp điều trị duy nhất cho mất ngủ. Cần xác định và điều trị nguyên nhân nền (lo âu, trầm cảm, đau mạn tính...).

• Chỉ sử dụng melatonin như liệu pháp ngắn hạn, dưới sự theo dõi của bác sĩ chuyên khoa thần kinh, nội tiết hoặc chuyên gia về giấc ngủ.

• Trước khi dùng melatonin, cần đánh giá kỹ tiền sử bệnh lý, thuốc đang dùng và mục tiêu điều trị cụ thể.

• Người bệnh cần được giáo dục giấc ngủ vệ sinh (sleep hygiene) song song khi điều trị bằng melatonin.

8. Kết luận

Melatonin là một chất điều hòa sinh lý giấc ngủ quan trọng, có thể được sử dụng như một hỗ trợ ngắn hạn cho các rối loạn giấc ngủ liên quan đến nhịp sinh học. Tuy nhiên, việc lạm dụng hoặc sử dụng không đúng cách có thể gây tác dụng phụ và làm che khuất các nguyên nhân mất ngủ tiềm ẩn. Việc sử dụng cần dựa trên đánh giá y khoa toàn diện và theo dõi sát trong quá trình điều trị.