Tại sao “Health Literacy” - “Hiểu biết về sức khỏe” lại gặp nhiều thất bại?

Hiểu biết về sức khỏe là yếu tố rất quan trọng, giúp tạo nên một cuộc sống khỏe mạnh và hạnh phúc. Đây là nền tảng để đạt được các Mục tiêu Phát triển Bền vững (Sustainable Development Goals do Liên Hợp Quốc phát động) vào năm 2030 và là một công cụ quan trọng để cung cấp sự bao phủ y tế toàn cầu. Mọi người dân cần biết cách phòng ngừa bệnh tật và đi đến các hệ thống chăm sóc sức khỏe khi cần thiết để đảm bảo cơ thể khỏe mạnh. Tuy nhiên, vẫn có rất nhiều người không thể đưa ra những lựa chọn, hành vi lành mạnh, ngay cả ở những quốc gia có hệ thống y tế mạnh nhất.

Tại sao vấn đề này lại xảy ra? Theo truyền thống, hiểu biết về sức khỏe tập trung vào khả năng của một cá nhân trong việc truy cập, hiểu, đánh giá và sử dụng thông tin y tế để duy trì sức khỏe tốt. Tất nhiên, kiến ​​​​thức như vậy là quan trọng. Nhưng cách tiếp cận này bỏ qua các tác động về cấu trúc và xã hội hình thành các lựa chọn của chúng ta. Ở nhiều nơi trên thế giới, các quyết định về sức khỏe xảy ra trong gia đình. Sức khỏe của cộng đồng thường được quyết định bởi các yếu tố xã hội và môi trường ngoài tầm kiểm soát của các cá nhân. Bên cạnh đó, tiến độ nghiên cứu trong các lĩnh vực này còn chậm và nhiều biện pháp can thiệp sức khỏe vẫn khiến nhiều người bị bỏ lại phía sau. Kết quả là sức khỏe người dân bị suy yếu.

Tuy nhiên, sự thay đổi đang bắt đầu xảy ra. Hiểu biết về sức khỏe đã được công nhận là yếu tố quyết định quan trọng đối với sức khỏe trong Tuyên bố Thượng Hải của WHO (WHO Shanghai Declaration) năm 2016 và đã được coi là một hoạt động tập thể của một cộng đồng làm việc để hỗ trợ và xây dựng kiến ​​thức, thay vì đặt trách nhiệm lên cá nhân. Một báo cáo mới của WHO về hiểu biết về sức khỏe, được công bố vào ngày 6 tháng 11, thúc đẩy cách tiếp cận này đối với các bệnh không lây nhiễm, nhưng các bài học của nó cũng được áp dụng trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe. Báo cáo kêu gọi các phương pháp đồng thiết kế, theo đó tiếng nói của người dùng và của những người thực hiện các biện pháp can thiệp được đưa vào để thiết kế các dịch vụ. Để cung cấp các dịch vụ này và làm cho hệ thống chăm sóc sức khỏe trở nên thân thiện và dễ tiếp cận hơn với người dùng, các nhân viên xã hội và y tế tuyến đầu phải được đào tạo tốt hơn để thu hút và tương tác với những người dân mà họ phục vụ. Báo cáo cũng kêu gọi một cách tiếp cận tích hợp để phát triển các biện pháp can thiệp hiểu biết về sức khỏe có sự tham gia của nhiều tổ chức dựa vào cộng đồng, không chỉ các trung tâm y tế, bao gồm trường học, nhà thờ, câu lạc bộ thể thao và nơi làm việc. Ví dụ, các chương trình kiến ​​thức về sức khỏe nên được giới thiệu trong thời thơ ấu và nên là một phần của chương trình giảng dạy ở trường. Chúng nên được thiết kế và điều chỉnh phù hợp với nhu cầu của từng cộng đồng, thông qua sự tham gia của học sinh và giáo viên địa phương. Đảm bảo hiểu biết về sức khỏe phải là của toàn xã hội, ở cấp độ cá nhân, cộng đồng và quốc gia, và phối hợp hoạt động giữa các ngành với nhau, không chỉ có ngành y tế.

https://www.who.int/publications/i/item/9789240055339

https://www.who.int/publications/i/item/WHO-NMH-PND-17.5

Cách tiếp cận này là đúng, nhưng báo cáo của WHO đã đề cập đến những thách thức cơ bản đối với tầm nhìn về hiểu biết về sức khỏe; đặc biệt là các yếu tố thương mại quyết định sức khỏe, tức là, ảnh hưởng của công ty đối với các hành vi sức khỏe. Khu vực tư nhân đặt ra các chương trình nghiên cứu, định hình các câu chuyện và tiếp thị sản phẩm của mình theo cách làm tổn hại đến hiểu biết về sức khỏe, không chỉ bằng cách đánh lừa các cá nhân mà còn bằng cách thúc đẩy các cộng đồng và xã hội không lành mạnh. Các ví dụ nghiêm trọng nhất đến từ các nhà sản xuất thuốc lá, rượu và đồ ăn vặt. Trong 5 thập kỷ qua, ngành công nghiệp thuốc lá đã tích cực đưa ra thông tin sai lệch và sử dụng quyền lực của mình để tăng lợi nhuận, bất chấp hậu quả đối với sức khỏe. Các bên liên quan đến chăm sóc sức khỏe thường gặp khó khăn trong việc khuếch đại tiếng nói của họ đối với các thông điệp của các công ty, tập đoàn tư nhân.

Bên cạnh thách thức này là sự gia tăng của thông tin sai lệch, đặc biệt là trên mạng xã hội. Thông tin sai lệch, được lan truyền bất kể mục đích gây hiểu lầm, có thể khiến mọi người rơi vào trạng thái bất lực về nhận thức. Ngay cả những cá nhân lý trí nhất cũng không thể đưa ra quyết định hợp lý, lành mạnh khi bị tấn công bởi thông tin không chính xác. Làm thế nào để mọi người, gia đình và cộng đồng biết nguồn thông tin nào đáng tin cậy giữa những lời khuyên trái ngược nhau? Làm thế nào WHO và các bên liên quan đến sức khỏe khác có thể đảm bảo rằng thông tin của họ là nguồn được lan tỏa và sử dụng? Làm thế nào có thể đạt được hiểu biết về sức khỏe trong một thế giới tràn ngập thông tin sai lệch và gây hiểu lầm? Chúng tôi rất cần câu trả lời hiệu quả cho những câu hỏi này.

Mọi người đều có quyền được chăm sóc sức khỏe. Khả năng nhận ra quyền đó phụ thuộc vào việc mọi người hiểu được sức khỏe của mình, có khả năng và được trao quyền để đưa ra những lựa chọn, hành vi lành mạnh và có thể tiếp cận các biện pháp can thiệp hiệu quả. Nếu chúng ta không hiểu cách các cộng đồng bị lãng quên học hỏi, sẽ có nhiều người bị bỏ lại phía sau. Quan trọng nhất, các nhà hoạch định chính sách cần hiểu kiến ​​thức về sức khỏe và quyết định của họ sẽ tác động như thế nào đến các nhóm dân số khác nhau. Cần có một cách tiếp cận toàn xã hội đối với hiểu biết về sức khỏe để khắc phục những vấn đề này. Nhưng nó sẽ thất bại nếu nó không tính đến và giải quyết các động lực cơ bản định hình sự hiểu biết của chúng ta về sức khỏe và điều gì làm cho xã hội của chúng ta trở nên không lành mạnh ngay từ đầu, không kém phần quan trọng, các yếu tố quyết định thương mại của sức khỏe.

https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736(22)02301-7&

Biên soạn: BS Hải Dương