Vị thuốc Chà là đồi

1. Mô tả

Cây bụi nhỏ, cao 3 – 4m. Thân thường tiêu giảm thành trụ ngắn.
Lá kép lông chim, mọc tụ tập ở ngọn, dài hơn Tim gồm những lá chét ngăn và hẹp, các lá chét ở gốc cuống có dạng gai.
Cụm hoa mọc ở ngọn thân thành bông mo hẹp, dải 20 cm, có lông tơ mềm, phân nhánh nhiều, nhánh mọc vòng và xếp thành nhiều tầng. Cụm hoa đực ngắn, rất hẹp, dạng chùy dài 4 – 5 cm gồm rất nhiều hoa hình bầu dục thuôn, đài hình chén nhọn, chia 3 răng hình tam giác; cánh hoa thuôn, nhị 6, chỉ nhị rất ngắn, bao phấn hình dải dài.
Cụm hoa cái dài 15 cm, phân nhánh nhiều gồm nhiều họa có đài hình chén, chia 3 thùy, 3 cánh hoa gần tròn; bầu có 3 lá noãn, kéo dài ở đỉnh thành dầu nhụy cong.
Quả gần hình cầu, có mũi nhọn, khi chín màu vàng, rồi chuyển màu đỏ nâu: hạt to khoảng 1 cm.
Mùa hoa: tháng 3 – 4: mùa quả: tháng 9 – 10.

2. Phân bố, sinh thái

Chi Phoenix L. trên thế giới có 17 loài, phân bố khắp các vùng nhiệt đới, ở Việt Nam có 5 loài (kể cả 1 loài nhập nội). Loài chà là trên được phân thành 2 thứ (var.) và vùng phân bố của chúng ở nước ta cũng khác nhau:

Chà là núi (Phoenix loureri Kunth. var. loureiri Kunth. ); mọc ở đồi, độ cao so với mặt biến khoảng 700 – 1000m, ở Gia Lai (An Khê). Đắk Lắk (Krông Pắk).
Chả là đồi (Phoenix loureiei Kunth. var.humilis (Becc.) SC. Barow ): mọc ở đồi, ở độ cao thấp, dưới 500m so với mặt biển. Phân bố rộng rãi khắp các tỉnh vùng núi thấp, trung du và ra đến một số hải đảo. Bao gồm các tỉnh: Hoà Bình (Kỳ Sơn, Lương Sơn), Tuyên Quang (Sơn Dương), Vĩnh Phúc (Tam Đảo, Lập Thạch), Phú Thọ (Đoan Hùng, Phù Ninh), Thái Nguyên (Đại Từ, Phú Bình), Lạng Sơn (Hữu Lũng), Bắc Giang (Lục Ngạn, Sơn Động); Quảng Ninh vào đến tận các tỉnh miền Trung, như Bình Định, Khánh Hoà, Ninh Thuận. Còn có ở một số đảo lớn như Hòn Mê (Thanh Hoá), Cù Lao Chàm (Quảng Nam).

Chà là đồi là cây đặc biệt ưa sáng, thường mọc rải rác hoặc tập trung thành đảm nhỏ ở đồi cây bụi. Cây có thể sống được trên nhiều loại đất, kể cả đất đã bị rửa trôi nhiều và nghèo dinh dưỡng.

Bộ phận dùng:

Quả. Chồi ngọn.

3. Cách trồng

Chà là đồi là cây sống lâu năm, có khả năng chịu hạn rất tốt, không kén đất đai, ít bị sâu bệnh hại. Cây trồng không tốn công chăm sóc.

Nơi trồng nên chọn chỗ đất cao, thoát nước, cây trồng bằng hạt.
Gieo hạt vào mùa xuân, ở Vườn ươm, dự đoán sau 8 – 12 tháng có thể đánh cây con đem trồng.
Cuống lá chà là đồi có nhiều gai, vì thế khi trồng cần khoảng cách thoa (1,5 – 2m một cây) để về sau dễ chăm sóc và cắt tỉa bớt lá gai khi cây mọc thành bụi lớn.

4. Thành phần hoá học

Lá chà là đồi (P.humilis Royle var. loureiri.) chứa vitexin, glucoluteolin, orientin, isoorientin.

5. Tác dụng dược lý

Xác định độc tính cấp: toàn cây chà là đồi phần trên mặt đất thu hái vào tháng 2, chặt nhỏ, phơi khô, nghiền thành bột thô, chiết bằng ethanol 50%, lọc. Dịch lọc được cô dưới áp suất giảm đến thể chất cao khô. Cao khô hoà với nước và tiến phúc mạc cho chuột nhắt trắng với liều 1000 mg/kg, chuột không chết, tức là LD50 > 1000 mg/kg.

6. Công dụng

Thịt quả chà là đồi cho trẻ ăn để khỏi đái dầm. Giã nát thịt quả đắp để chữa nứt nẻ da. Kinh nghiệm dân gian ở Tây Nguyên (Việt Nam) dùng quả làm thuốc chữa la chảy và để giã rượu. Quả có hương vị đặc biệt, dùng ăn được, nên liều chữa bệnh có thể 20 – 80g thịt quả tươi.

Hạt chà là đối tán thành bột rồi xoa lên đầu để gây mọc tóc.
Rễ cây chà là đồi được nhân dân ta sắc uống chữa đòn ngã tổn thương, đau nhức.
Chồi của cây tạo thành một loại cổ hũ như chồi dừa, có hương vị thơm ngon, ăn được.

Nhân dân dùng lá chà là đồi, xé nhỏ, phơi khô. để nhồi nệm làm gối hoặc đệm. Bao chung (lá bắc xếp thành vòng bao lây cụm hoa) phơi khô, tán bột, ngày uống 10 – 20g vào lúc tảng sáng khi đói với nước nóng chữa bệnh giang mai (Les plantes dans la médecine tunisienne) (Theo Lê Trần Đức, 1997; 1305).

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

facebook.com/BVNTP