Tổn thương hệ thần kinh trung ương do nhiễm khuẩn bào thai

Tổn thương hệ thần kinh trung ương do nhiễm khuẩn bào thai là hậu quả của sự tác động của các tác nhân truyền nhiễm (virus) xâm nhập vào thai nhi trong các giai đoạn khác nhau của thai kỳ. Mức độ tổn thương phụ thuộc vào loại tác nhân gây bệnh và thời điểm bào thai bị phơi nhiễm. Các giai đoạn sớm của thai kỳ (đặc biệt trong 12 tuần đầu) thường là giai đoạn nhạy cảm nhất đối với các tác nhân gây quái thai.

Cơ chế và thời điểm tổn thương

Giai đoạn phôi nang – phôi thai sớm: Hệ thần kinh chưa biệt hóa rõ ràng. Nhiễm khuẩn ở giai đoạn này thường gây ngừng phát triển phôi hoặc sẩy thai sớm mà không để lại di chứng.
Giai đoạn hình thành cơ quan (tuần 4–12): Là giai đoạn phát triển ống thần kinh và biệt hóa mô thần kinh. Nhiễm khuẩn trong thời điểm này có thể gây dị tật thần kinh nghiêm trọng do não thai chưa có khả năng sửa chữa tổn thương, loại bỏ tế bào bất thường hoặc bù đắp tổ chức bị khuyết.
Giai đoạn thai giữa và muộn: Thai nhi phát triển hoàn chỉnh hơn, hệ miễn dịch bắt đầu hoạt động. Nhiễm khuẩn giai đoạn này có thể gây tổn thương khu trú hoặc âm thầm hơn, với biểu hiện lâm sàng rõ ràng sau sinh.

Một số bệnh nhiễm khuẩn chính ảnh hưởng đến hệ thần kinh thai nhi

Rubella bẩm sinh

Tác nhân: Virus Rubella.

Thời điểm nguy hiểm nhất: Trước tuần thứ 11 của thai kỳ.

Tỷ lệ ảnh hưởng thần kinh:

~80% nếu mẹ có ban ngoài da trước 12 tuần.
~54% ở tuần 13–14.
~25% trong giai đoạn cuối của tam cá nguyệt thứ hai.

Biểu hiện thần kinh và dị tật:

Tổn thương đám rối màng mạch, thiếu máu não, xuất huyết não, nang quanh não thất, tổn thương đồi thị và nhân xám.
Dị tật bẩm sinh: đầu nhỏ, não úng thủy, thoát vị tủy, chậm phát triển trí tuệ – vận động, tăng động, rối loạn giác quan (điếc, giảm thị lực, đục thủy tinh thể, viêm võng mạc dạng “muối tiêu”).

Diễn tiến và tiên lượng:

Không có thuốc điều trị đặc hiệu.
Trẻ sống sót thường chậm phát triển trí tuệ, điếc, mù, liệt cứng hoặc tử vong sớm nếu tổn thương nặng.

Phòng ngừa: Tiêm vắc xin Rubella cho phụ nữ trước khi mang thai. Không tiêm vắc xin sống giảm độc lực trong thai kỳ.

Nhiễm virus Cytomegalovirus (CMV)

Thời điểm thường gặp: Tam cá nguyệt thứ hai và ba.
Biểu hiện thần kinh:
- Lắng đọng calci quanh não thất, cuộn não nhỏ, thoái triển não, rối loạn sinh tế bào.
- Tổn thương tai trong (tế bào Corti), hạch thần kinh.
Triệu chứng sau sinh:
- Gan lách to, thiếu máu huyết tán, giảm tiểu cầu, ban ngoài da.
- Não bé, não úng thủy, viêm võng mạc.
Điều trị: Ganciclovir và phosphonoformate có tác dụng hạn chế; hiệu quả điều trị còn thấp.

Nhiễm virus thủy đậu (Varicella-Zoster Virus)

Thời điểm nguy cơ cao: Trước tuần 20 thai kỳ.
Tổn thương thần kinh:
- Não nhỏ, não lỗ, giãn não thất, lắng đọng calci trong não.
- Rối loạn thần kinh cơ: giảm trương lực, mất phản xạ, liệt chi, rối loạn cơ tròn.
Điều trị: Acyclovir hoặc globulin miễn dịch (Varizig).
Phòng ngừa: Tiêm vắc xin thủy đậu trước khi mang thai. Không tiêm cho phụ nữ đang mang thai.

Nhiễm virus Herpes Simplex (HSV)

Biểu hiện tổn thương:
- Não nhỏ, canxi hóa não, loạn sản võng mạc, mắt nhỏ.
- Có thể có mụn nước dạng phỏng trên da sơ sinh.
Điều trị: Dùng acyclovir, valacyclovir, famciclovir; acyclovir dạng bôi 5g có tác dụng tại chỗ.
Phòng ngừa: Tránh tiếp xúc với tổn thương Herpes hoạt động, không dùng chung vật dụng cá nhân. Phụ nữ có HSV sinh dục cần theo dõi sát trong thai kỳ và cân nhắc sinh mổ khi có tổn thương đang hoạt động.

Kết luận và khuyến nghị

Các bệnh nhiễm khuẩn trong thai kỳ, đặc biệt do virus, là nguyên nhân hàng đầu gây tổn thương thần kinh trung ương bào thai với các biểu hiện từ nhẹ đến nặng (tử vong sơ sinh, chậm phát triển trí tuệ, mù, điếc, động kinh...).

Tiêm chủng đầy đủ, tư vấn trước mang thai và chăm sóc thai kỳ định kỳ là những biện pháp hiệu quả trong dự phòng các tổn thương này.

Cần tăng cường giáo dục sức khỏe cho phụ nữ trong độ tuổi sinh sản và đảm bảo tiếp cận dịch vụ tiêm chủng và tư vấn tiền sản chất lượng cao.

Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh

facebook.com/BVNTP