SỰ THIẾU HỤT CẢM XÚC LÀ GÌ?

Khi nghĩ về những tổn thương trong một tuổi thơ “không lành mạnh”, chúng ta thường hình dung ngay đến những đứa trẻ bị bạo hành – bị đánh đập, bỏ đói, lạm dụng tình dục – hoặc bị đối xử bằng sự khinh miệt rõ rệt: bị quát tháo, đổ lỗi, chế nhạo, chà đạp và giày vò.

Những hình ảnh đau lòng như thế khiến ta khó nhận ra một dạng tổn thương khác, ít dễ thấy hơn nhưng lại phổ biến và gây hại không kém. Trong trường hợp này, không có bạo lực thể xác, không có sự chế giễu hay la hét. Thoạt nhìn, mọi thứ dường như vẫn ổn. Nhưng đó là vì chúng ta đã bỏ qua kiểu vết thương đặc biệt do điều mà các nhà tâm lý học gọi là “sự thiếu hụt cảm xúc” gây ra.

Chúng ta quá quen thuộc với những tổn thương do sự can thiệp mạnh mẽ gây ra mà quên mất rằng sự vắng mặt cũng có thể gây ra nỗi đau không kém phần âm ỉ. Đứa trẻ bị lãng quên về mặt cảm xúc không bị la mắng, không bị đánh đập, không bị nhốt hay bị chế nhạo. Chúng chỉ đơn giản – và rất tinh tế – bị phớt lờ. Cha mẹ hiếm khi mỉm cười với chúng. Họ không có thời gian để ngắm bức tranh con vừa vẽ hay câu chuyện con vừa viết. Họ không nhớ nổi tên con thú bông yêu thích của con. Họ không nhận ra khi con buồn, cũng chẳng mảy may hỏi ngày đầu tiên đi học của con có khó khăn không. Lúc nào cũng có chuyện gì đó “cấp bách hơn” cần làm: có thể là lo cho anh chị em khác, công việc, bạn bè, hay cả một chuỗi những buổi tiệc tùng. Cha mẹ không tỏ ra thích thú hay quan tâm. Không có những cái ôm âu yếm, không xoa đầu, không biệt danh dễ thương, cũng chẳng có những lời trìu mến. Sinh nhật bị lãng quên. Nước mắt không được lau khô. Cha mẹ không nhìn vào mắt con, hoặc có khi – sau khi con ra đời – họ rời đi sống ở một nơi khác. Hoặc tệ hơn nữa, họ sống như thể ở một thiên hà khác vậy.

Thoạt nghe, những điều này dường như không có gì quá tệ hại, đặc biệt khi sự lãng quên này gần như vô hình. Nó có thể xảy ra trong một ngôi nhà đẹp đẽ, với tủ lạnh đầy ắp thức ăn và hồ bơi ngoài vườn. Những đứa trẻ bị lãng quên về cảm xúc vẫn được gửi đến những ngôi trường tốt nhất, được thuê gia sư và có bảo mẫu riêng. Mọi thứ trông thật bình thường và sung túc.

Nhưng điều đó không có nghĩa là tổn thương không xảy ra. Nhà tâm lý học William James từng nhận xét đầy thấu suốt rằng: có khi, bị phớt lờ còn tệ hơn cả bị bạo hành thể xác: “Không có sự trừng phạt nào đáng sợ hơn việc bị thả vào một xã hội mà không ai quan tâm đến sự tồn tại của mình. Không ai quay lại khi ta bước vào, không ai đáp lời khi ta nói, không ai để ý đến những gì ta làm. Nếu tất cả đều lờ ta đi như thể ta là một vật vô hình, thì chẳng mấy chốc, cơn phẫn nộ và tuyệt vọng sẽ dâng lên trong ta, đến mức ngay cả sự tra tấn về thể xác cũng sẽ trở thành một niềm an ủi.”

Phẫn nộ và tuyệt vọng chính là cảm giác của đứa trẻ khi nhận ra rằng mình không hề quan trọng với những người đã sinh ra mình – dù họ chưa bao giờ đánh đập hay ngăn cản ta điều gì. Nhưng cơn giận và nỗi tuyệt vọng ấy sẽ hiếm khi được cảm nhận một cách rõ ràng. Thay vào đó, chúng thường biến thành cảm giác xấu hổ, đan xen với sự ngưỡng mộ và kính trọng dành cho chính người đã gây ra tổn thương ấy.

Một sự thật đau lòng trong tâm lý con người là đứa trẻ luôn có xu hướng từ chối chấp nhận rằng cha mẹ mình có gì đó sai trái. Chúng sẽ làm mọi cách để bảo vệ ý nghĩ rằng cha mẹ mình vẫn ổn – ngay cả khi cha mẹ ấy có thể là người lạnh lùng, tàn nhẫn nhất. Đứa trẻ sẽ tìm mọi lý do để đổ lỗi cho chính bản thân mình. Chúng tin rằng chắc chắn có gì đó sai sót, xấu xa, hoặc khiếm khuyết ở bản thân nên mới bị đối xử như vậy. Đó là lời giải thích duy nhất cho sự thờ ơ mà chúng phải chịu đựng.

Khi trưởng thành, những đứa trẻ ấy thường ở trong một trạng thái rối bời. Bề ngoài, họ vẫn tỏ ra yêu thương, kính trọng cha mẹ, luôn muốn làm vừa lòng họ. Nhưng sâu thẳm bên trong là cảm giác nghi ngờ, sợ hãi, và ghê tởm chính bản thân mình. Để trốn tránh những cảm xúc ấy, họ có thể tìm đến rượu bia hay những thói quen gây nghiện khác để làm tê liệt nỗi đau.

Lối thoát chỉ bắt đầu khi ta có thể thừa nhận cụm từ “sự thiếu hụt cảm xúc” và nhìn nhận quá khứ của mình một cách nghiêm túc. Nỗi buồn tuổi thơ của ta có thể không ồn ào hay rõ ràng, nhưng nó vẫn sâu sắc và thật sự. Cảm giác xấu hổ mà ta mang theo chính là bằng chứng. Ta không bị đánh đập, nhưng ta đã bị tổn thương. Ta không nhận được tình yêu thương cần thiết để trở nên vững vàng và nguyên vẹn, để cảm thấy mình xứng đáng, để không bị khuất phục trước những kẻ đối xử tệ bạc với mình, và để không rơi vào tuyệt vọng khi mắc sai lầm.

Chúng ta luôn được dạy về đức tính dũng cảm, nhưng lại quên mất tầm quan trọng của việc học cách xót xa cho chính mình một cách đúng đắn và giải thoát. Sự thấu hiểu và lòng trắc ẩn dành cho đứa trẻ bên trong chúng ta chính là bước đầu tiên để chữa lành.